МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗМЕТ МҰРАТЫ – ЕЛ ИГІЛІГІ

2020 жылдан бастап облыста жер телімінің кадастрлық құнын анықтау, жер телімдері жобаларын бекіту сияқты мемлекеттік қызмет түрлері электронды түрге көшеді. Сондай-ақ  «Электронды колледж» деп аталатын жаңа жүйе қалыптаспақ. Бұл жүйе арқылы техникалық және кәсіби білім алғысы келетін үміткер жастар өзі таңдаған оқу мекемесіне құжаттарын  үйде отырып-ақ тапсыра алады.  

Еліміздің  мемлекеттік қызмет көрсету саласы соңғы он шақты жылдың ішінде күрделі реформаға түсті. Бүгінде бұрын-соңды болмаған жаң сипат, өзгеше мазмұнға ие болды. Ең бастысы, халыққа қызмет көрсетудің сапасы артып, көптің қолайына жаға бастады. Мемлекеттік қызмет істері және сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі облыстық департаментінің басшысы Салауат Мүксімов осы мәселелер төңірегінде ой бөлісті.

 

бойынша PhD докторы екенсіз. Демек, мемлекеттік қызмет саласындағы тәжірибені де, теорияны да жетік білесіз. Жалпы, осы саланың бүгінгі күнге дейінгі қалыптасу, даму  жолын қалай бағамдар едіңіз?

– Тарихи өлшеммен алсақ, мемлекеттік қызмет көрсету деген ұғым елімізде бертінде ғана пайда болды. Бұрын кеңестік билік жүйесінде, одан кейінгі тәуелсіздігіміздің алғашқы онжылдығында мұндай ұғым болған жоқ. Бұл тек саяси-құқықтық тұрғыда ғана емес, ғылыми тұрғыдан да бізге беймәлім ұғым болып келді. Бұл ұғым Әкімшілік рәсімдер туралы заңда 2007 жылы ғана алғаш рет пайда болды. Бұл жерде мемлекеттік аппарат бола тұра, бұрын-соңды мұндай қызмет неге көрсетілмеді? – деген заңды сұрақ туындауы мүмкін.  Мемлекеттік қызмет бұрын да көрсетілді, бірақ оған көзқарас басқаша болды. Мемлекеттік аппарат халыққа қызмет етеді деген ұғым болған жоқ. Ол кездегі басқару жүйесінің нұсқаушылық сипаты басым болды. Енді заман өзгерді. Еліміз тәуелсіздік алғалы, 2000-шы жылға дейін жалпы мемлекеттік басқару жүйесін қалыптастырдық: екі палаталы парламент құрдық, сот жүйесі орнықты, тағы басқа да түбегейлі реформлар болды. Екі мыңыншы жылдан бері қарай кәсіби мемлекеттік аппарат құру бағытында тың ізденістер басталды. 2012 жылы жаңа үлгідегі мемлекеттік қызмет жөніндегі тұжырымдама қабылданды. Сол құжатта «Мемлекеттік қызмет ұлт пен қоғам мүддесіне қызмет етудің баламасы болуы шарт» – деп алғаш рет жазылды. Жалпы, мемлекеттік қызмет көрсету саласы  – халық пен мемлекеттік билік өкілінің тікелей бетпе-бет кездесетін бірден бір алаң.  Дәл осы алаңда әр азамат өзінің мемлекеттік билікке қатысты ой-пікір, көзқарасын қалыптастырады. Сондықтан мемлекеттік қызмет көрсету тетіктерінің халық үшін мейлінше ыңғайлы, қолжетімді, ашық болуын  қамтамасыз ету басты міндетіміз. Қазір мемлекеттік қызмет көрсету әдісі түбегейлі өзгерді. Бұрын азамат өзі мұқтаж құжатты алу үшін мемлекеттік органға тікелей барушы еді, қазір халыққа қызмет көрсету орталығына барады. Яғни мемлекеттік қызмет көрсетудің сапасы өсті. Өйткені бұған дейін ана жаққа бір, мына жаққа бір шауып, табан тоздырып келген азаматтар енді бір жерден бірнеше құжатты алу мүмкіндігіне ие болды.  Бұл ең бастысы жемқорлық тәуекелін жойды. Себебі сол құжатты беретін мемлекеттік қызметші мен тұтынушының арасындағы тікелей байланыс жойылды. Қазір шенеуніктің есігінің түбінде ешкім бұрынғыдай ұзын-сонар кезек күтіп тұрмайды.  Өзіне керек құжатты халыққа қызмет көрсету орталығынан, қазіргіше айтсақ, «Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясынан барып алады.

 

– Халыққа бір терезеден қызмет көрсету жүйесі өмірімізге жаңалық болып  енгені күні кеше ғана сияқты еді. Бүгін, міне, бұған да үйреніп алдық. Жалпы бұл орталықтар  о баста қалай құрылды?  

 

– Алғаш бұл орталықтарды Елбасы Әділет органдарына тапсырды. Өйткені бұл орталықтарға қатысты заңнамалық негіз болған жоқ. Әділет саласы қысқа мерзім ішінде тиісті заңдарды қабылдап, заңнама жүйесіне өзгерістер енгізді. Сол кезден бастап ХҚКО деген ұғым қалыптасты. Осылайша елімізде бұрын-соңды болмаған құқықтық инфрақұрылым пайда болды. Бірақ кейінірек олар да тығырыққа тірелді. Өйткені халыққа қызмет көрсету орталықтарын өңірлерде, аудандар мен қалаларда құру, оған арнайы ғимараттар тұрғызу, оны жабдықтау сияқты мәселелерді шеше алмады. Бұл жергілікті биліктің шаруасы еді. Жер телімін бөлу, қаражат қарастыру жергілікті биліктің қолында ғой. Содан Елбасы ХҚКО-ның құзіреттілігін жергілікті билікке тапсырды.  Соның арқасында қысқа мерзім ішінде барлық аудандарда халыққа қызмет көрсету орталықтары ашылып, жұмысқа кірісіп кетті. Бірақ уақыт өте келе олар да сынға ұшырады. Өйткені жергілікті биліктің өз шаруасы бастан асып жатыр. Ал ХҚКО-да ұзақ уақыт кезек күтіп қалу, анықтамалық құжаттарды тезірек алу үшін жең ұшынан жалғасу деген сияқты келеңсіздіктер орын ала бастады. Мұның сыртында, мемлекеттік қызмет көрсетуге байланысты мәліметтердің ортақ көзін қалыптастыру қажеттілігі пайда болды.  Өйткені сол кезде басқа қалада бірнеше үйі бола тұра, келесі бір қалаға көшіп барып, баспана кезегіне тұратын көші-қон алаяқтары көбейіп кетті. Бұдан да басқа мәселелерді оңтайлы реттеу үшін әр мемлекеттік қызмет түрі бойынша республикалық бірыңғай база керек болды. Сонымен қатар, ХҚК орталықтарының қызметін біріздендіру, бірыңғай жолға қою, оларға бір-бірінің  жұмысын көріп отыратындай мүмкіндік жасау қажет болды.  Өйткені бұл орталықтардың жұмысына қатысты азаматтық даулар көбейді. Осының барлығы екшеліп, таразылана келе, халыққа қызмет көрсету орталықтары Ақпарат және қоғамдық даму министрлігінің құзырына тапсырылды. Содан кейін архив қорларында хатталып жатқан мемлекеттік қызмет көрсету саласындағы қағаз құжаттардың барлығы цифрлық жүйеге көшірілді.  БҰҰ жыл сайын осы электронды үкімет және цифрландыру жөнінде есеп тіркеп отырады.  Олардың есебінше, қазір Қазақстан әлем бойынша, қателеспесем, 33-ші орында тұр.  Ал Орта Азия, Оңтүстік-Шығыс Азия мемлекетерінің ішінде 7-ші орындамыз.

 

– Жалпы, мемлекеттік қызметті сіздер ғана қадағалайсыздар ма?

 

– Жоқ. Бұл саланы қадағалау жүйесі негізінен 2012 жылдары пайда болды. Қазір үш мемлекеттік орган осы бағытта тиянақты қызмет етеді. Біріншісі – Ұлттық экономика министрлігі. Олар осы саладағы жалпы мемлекеттік саясатқа жауапты. Мемлекеттік қызмет көрсетудің стандартын, регламентін бекіту, бекіту тәртібін реттеу, қызметтердің реестрін қалыптастыру  сияқты міндеттерді атқарады.  Екіншісі – біздің агенттік. Қадағалаумен айналысады. Азаматтардың шағымдарын тексереді. Мемлекеттік қызмет уақытында көрсетілді ме? Азаматтан стандарттан тыс құжаттар талап етілді ме? – деген сияқты мәселелерге тексеру жүргізіп, тиісті жауабын береміз. Үшінші мемлекеттік орган – Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі. Олар «Азаматтарға арналған үкімет» мемлекеттік корпорациясының қызметін үйлестіреді және мемлекеттік қызмет түрлерін автоматтандыру мен цифрлауға жауапты.

 

– Қазіргі мемлекеттік қызмет көрсетудің сапасы қалай деп ойлайсыз?

 

– Мемлекеттік қызмет түрлерін үздіксіз жетілдіріп отыру заңда осы процестің басты қағидаты ретінде жазылған. Мемлекеттік қызмет көрсету сапасын біз осы деңгейге жеткіздік, осымен болдық-толдық деп айтуға болмайды. Өйткені қызметті жетілдірудегеніміз бұл үздіксіз процесс болып табылады. Сондықтан бүгін қол жеткен нәтижемен тоқмейілсуге болмайды. Енді мемлекеттік қызмет көрсетуді қалыптастыру, жетілдіру барысында біраз белестен өттік қой. Регламентті жасадық, стандартты жасадық. Қазір автоматтандыру кезеңіне көштік. Мұның барлығы жетілдіру тәсілдеріне жатады. Мысалға стандарттауды алатын болсақ, оның да өзінің қалыптасу тарихы бар. 2007 жылдан бері қарай стандарттау тәсілі бірнеше рет өзгерді. Үкімет алғашында көрсетілетін мемлекеттік қызмет түрлеріне қатысты стандарттарды жасап, бекітуді тікелей мемлекеттік органдардың өздеріне тапсырды. Содан кейін қанша мемлекеттік орган бар, сонша стандарт пайда болды. Бір облыста немесе ауданда белгілі бір қызмет түріне жасалған стандарт, келесі бір облыста немесе ауданда жасалған дәл осындай стандарттан мазмұны, талабы жағынан мүлде бөлек кетіп жатты. Мысалы, бір әлеуметтік жәрдемақыны алуға бір жерде 2 күн керек болса, екінші жерде 4 күн керек болды. Осындай жүйесіздікке жол берілді. Содан кейін бұл стандарттарды  жергілікті билік бекітпейді, оны сол салаға жауапты министрліктер бекітіп береді деген ұйғарым жасалды. Мұның да өз кемшілігі бар. Әдетте сол қызметті көрсететін жергілікті билік оның артық-кем тұсын өз тәжірибесі арқылы көріп-біліп отырады.  Мысалы, азаматқа белгілі бір құжатты дайындап беру үшін 4 күн тым көп. Мұның қанша қажеттілігі бар? Адамды 4 күн бойы күттіріп қойғанша, неге бір күнде дайындап бере салмасқа? Мүмкіндік бар ғой, –  деген сияқты. Ал мұны сол стандартты бекітетін министрлік көрмейді. Өйткені ол күнделікті халыққа тікелей  қызмет көрсетпейді. Ал аралық байланыс қиын. Ол тіпті жергілікті билікті естімеуі де мүмкін.  Сондықтан республикалық, өңірлік деңгейде арнайы құрылған ведомствоаралық топтар құрылып, жұмыс жүргізіп жатыр.

 

 

 

– Алда тұрған ең басты мақсатымыз – бұл автоматтандыру. Бұл көп инттелектуалды, мол қаражатты талап етеді. Осы мақсатқа жетсек, азаматтардың қызмет алу сапасы бірнеше есе жақсарады. Мысалы, биыл облыс әкімдігінің басшылығымен балаларды мектепке қабылдау процестерінің барлығы автоматтандырылды. Мұның сыртында, Елбасы кезінде әрбір мемлекеттік қызметшінің есігін жауып алып өз кабинетінде отырып алмау керектігін, халыққа ашық болып, азаматтарды ести, тыңдай білу қажеттігін талап еткен болатын.  Бұл бағытта да мақсатты міндеттер, нәтижелі жұмыстар атқарылып жатыр.

Қазір облыс бойынша  мемлекеттік қызметтің 396 көрсетіледі. Биыл 9 айдың ішінде облыс бойынша 6 жарым миллионнан астам қызмет көрсетіліпті. Бұл қызметтердің 12%-і қағаз түрінде, 80%-і электронды түрде көрсетілген.  Бұл былтырғымен салыстырғанда, электронды қызмет көрсету деңгейі екі есе артты деген сөз. Биыл денсаулық сақтау саласына кешенді медициналық ақпараттық жүйе енгізілген. Осының есебінен электронды қызмет көрсету деңгейі де едәуір өсіп отыр. Мысалы, соңғы тоғыз ай дың ішінде 2 миллионнан астам адам «Дәрігердің қабылдауына жазылу» электронды мемлекеттік қызметін пайдаланған. Мұның сыртында, «Цифрлы Қазақстан» бағдарламасын жүзеге асыру аясында жергілікті бюджет есебінен білім беру саласында, жоғарыда айтып өткендей, баланы балабақша кезегіне тіркеу, балабақшаға жолдама алу және баланы бірінші сыныпқа қабылдау сияқты 3 бірдей мемлекеттік қызмет түрі автоматтандырылды. 

 

– Мемлекеттік қызметшінің халыққа ашық болуы бағытында біраз шаруа тындырылды. Мәселен, биыл көктемде ғана ашылған «Көмек алаңын» алайық…

 

– Өздеріңіз білесіздер, қалалық жерде мемлекеттік мекемелер көбіне бір-бірінен алшақ орналасқан. Бірде көлігімді тастап, Қостанайдағы мемлекеттік мекемелердің барлығын жаяу аралап көрдім. Кәдімгідей шаршап қалдым. Қалалық жер қатынастары бөлімі ана жақта, Сәулет бөлімі мына жақта, әлеуметтік бағдарламалар бөлімі мүлде басқа жақта, Тұрғын үй коммуналдық шаруашылық тағы бір жақта. Сонда құжатқа мұқтаж азамат осы мекемелердің арасында арлы-берлі шауып жүру керек пе?  Мен білемін, түсініп тұрмын, Азаматтарға арналған үкіметке бару керек. Бірақ мәлімет алу үшін мен жоғарыда аталған мекемелерге де баруға мәжбүр боламын ғой. Олар бір-біріне сілтейді. Өзіңіз айтып отырған «Көмек алаңы» осы келеңсіздікті жою мақсатында қолға алынған жоба. Қазір  жоғарыда аталған тиісті мемлекеттік орган өкілдерінің барлығы сонда отырады. Кез-келген азамат барып өзінің сауалына жауап алып, тұрмыстық қажетін өтейтін әкімшілік мәліметтің барлығын бір жерден алсын деген оймен қолға алынған бастама бұл. Енді облыс басшылығының қолдауымен бұл жоба қалалар мен аудан орталықтарында  ашыла бастады. Қазірдің өзінде «Көмек алаңы» Лисаков, Рудный қалалары мен Қостанай ауданында жұмыс істеп жатыр. Ең бастысы, бұл жоба  азаматтардың мемлекеттік қызметті қысқа уақыт ішінде ешқандай кедергісіз алуына жол ашты.

Суретті түсірген Бердіболат Көркембаев