ҚОЙШЫҒАРА САЛҒАРА: “…КІТАБЫМ ағылшынға аударылса, ӘЛЕМДІК ШУ БОЛАР ЕДІ”
(Түріктанушы ғалым, жорналист–жазушы, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты ҚОЙШЫҒАРА САЛҒАРА мен "Қостанай таңы" газетінің Бас редакторы, Қазақстанның Құрметті жорналисі ЖАНҰЗАҚ АЯЗБЕКОВТЫҢ сұхбаты)
Ж.А.: Әңгімені былай бастасақ, Қойшы аға, биылғы мамыр айында Астанада асық атудан республикалық жарыс өтіп, Сіз соған қатысты депті ғаламторда.
Қ.С.: Биылғысына қатысқан жоқпын. Басқасына төраға боп жүрмін.
Ж.А.: Қашаннан бері асыққа аңсарыңыз ауып еді?
Қ.С.: Бұрын біздің футболымыз жоқ кезде ауылда бүкіл кішкентай балаларды тәрбиелеген асық қой. Ауылдың қаншама баласы ақтарылып асық ойнайтын. Бірін-бірі танитын. Араласып-құраласып, сырласып кете беретін. Бәріміз де асық ойнап өстік қой. ҚР спорт агенттігінде жерлесіміз Жомарт Сабыржанов деген жігіттің ұйымдастыруымен соңғы жылдары асық атудан жарыс өтіп жүр. Бұл өзі бірте-бірте қанатын кеңге жайып бара жатыр. Астана күніне жылда өткізеді. Жақында тағы бір жерлерде өтті. Бұрын ауылдың балалары келіп қатысушы еді, енді бұған депутат-жазушылар да қатысатын болды. Сондықтан оның андай-мұндай шаруаларына көмектескен болдым.
Ж.А.: Баяғыда "Асық ойнаған азар, бәрінен де қой бағып, құйрық жеген озар" деуші еді. Енді бұл дәстүрімізді жаңғырту ма?
Қ.С.: "Доп ойнаған тозар" деген де сөз бар еді. Қазір дүние жүзін көрмейсіз бе, доп ойнаған тозар емес, озар болды. Футбол деген байлықтың көзі боп кетті. Доп тепкен қулардың бәрі – миллионер. Атағы ешкімнен кем емес. Ақыры міне бизнеске айналып кетті. Бұл сұмдықтығынан емес. Бүкіл жастар біледі. Мәселе ақшада боп тұр. Асық атуға қазір бір бизнесмен миллион тіксінші. Еңбектеген баладан еңкейген қартқа дейін асық ойнар еді! Өйткені, ақша алам деп дәмеленеді. Сол сияқты, қазір пайда қуған заман.
Ж.А.: Ал енді өзіңіз бар, басқа да қатарыңыз, сізден кейінгі буын бар, осы Астанада әжептәуір қауым. Осындай ұлттық дү-ниелерді жаңғыртып, кейінгілерге қалдыру үшін басқа қандай дүниелерге бастамашысы болып жүрсіздер?
Қ.С.: Бізде жасыратыны жоқ, кешегі қиын кезде қалыптасқан әуелі экономика, сосын саясат деген ұғымнан әлі шыға алмай келеміз. Қазір идеология кейін қалды, ұлттық мүдде кейін қалды. Құр айтылады, істен алға басып жатқан ештеңе жоқ. Сондықтан жекелеген сөздер, айтылып жат-қан жиындардағы жиналыстардың тақырыбы ғаламат. Бірақ нәтижесі жоқ. Соның салдарынан қазір әлемде адами құндылық құлдырап бара жатқан заман ғой. Келешек ұрпақтың қамын ойлап, ұлттың болмысын жетілдіру қолға алынып жатқан жоқ. Қазір теледидарға қарасаңыз, бүкіл әлемнің, Қазақстанның тірлігінің тұтқасы тек әртістерге ғана қарап тұрғандай. Солармен сұхбат жүргізеді, солардың шоулары, солардың әндері. Соларсыз той өтпейтін болды. Атақтысына – 7 мың, атақсызына 2-3 мың доллар төлейді. Олар үлкен қалаларда 3-4-тен бригада болып бөлініп, Астанада қанша той болса соншасына барады. Күніне 20-30 мың доллар табыс табады. Соларда талап та, талғам да жоқ. Не сөздерін де мән жоқ. Әуені жүрекке жетпейді. Кімді тәрбиелейді олар? Ұлттық мүдде десең сұраныс жоқ дейді, дәстүрлі ән десең ешкім тыңдамайды дейді. Балаға кішкентайынан дәстүрлі ән мен күйді тыңдатып өсіріп көріңіз, есейгенде эстрада мен екеуін қатар қойсаң эстраданы тыңдамас еді.
Ал енді бір жаман әдет – ұлтыңа жаның ашып, ауыз аша бастасаң болғаны оппозиционер дейтінді шығарды. Ау, сонда мысалға бір үйдің адамдары ағайынды екеуміз, сен үлкен, мен кіші "Айналайын, мұның дұрыс емес" деп ақыл айта алмаймыз ба? Сонда біз оппозиционерміз бе? Көсегелі елде билігі, зиялысы, оппозициясы, қара халқы да бір ғана мүддеге жұмыс істейді. Ол – ұлттық мүдде. Оппозиция биліктің бұрыс кеткен жерін еске салушы ғана. Бізде ше? Билік – оппозиция-ны, оппозиция – билікті жау көре-тіні бар. Бәрінің тоқайласатын жері ұлттық мүдде болуы тиіс қой.
Ж.А.: Дұрыс айтып отырсыз ғой. Қазір руханияттың азып, бір жақты бопып кеткені рас. Рухани, интелектуалдық дүниеге сұраныс шамалы.
Қ.С.: Бір адам олимпиада чемпионы болды. Өзіне тиесілі 250 мың доллар белгіленген, алсын. Содан туған жеріне келеді. Облысы "Джип" мінгізеді. Елдің атын шығарды деп ауданы да сый-сия-пат көрсетеді. Оның сыртында миллиондап ақша береді. Не үшін? Ал сормаңдай бір ғалым өмір бойы қазақ халқы үшін жұмыс істейді. Оған бір тиын да бермейді.Немесе бір жазушы өмір бойы жас ұрпақты тәрбиелеуге кітап жазады.Оған да қаламақы төлемейді. Қазір жұртымыз тіпті кітап оқуды да қойған ба деймін..
Ал көкпарды алыңыз. Бәйгеге 5-6 машина тігеді. Бұл мен сөйттім деп айту үшін ғана керек. Оның орнына, қазаққа, әулетіне керек, үлгі алатын бірдеңе неге жасамайды? Надандық қой бұл. Менің ақшам шығып бара жатқан жоқ. Мен абыройдан кенде емеспін. Тәуелсіз ел болу үшін де ұлттық мүддеге қызмет ететін дұрыс тірлік үшін шырылдаймыз.
Ж.А.: Қойшы аға, көкпардағы баянсыз мақтангершілік әл-әзір тоқтай қоятын үдеріс емес. Бірақ замандастарымыздың бетін рухани жаққа бұрғызу керек. Қалай?
Қ.С.: Әуелі қалыптасқан сананы өзгерту қиын. Бір ғана мысал, тасқа салынған үлкен Күлтегін жазуы бар. Ғылыми көшірмесі жапониядан жасалып әкелінді. Сонда жазу төменнен жоғары жазылған. Осыны Ядринцев тапты, көшірме солай жасалды. Осыны күні бүгінге дейін оңынан-солына қарай жазылған дейді.
Тағы айтатын бір нәрсе, мысалы, күншығыстан күн шықты. Сол жақтағы елдерді әлі күнге Күншығыс елдері дейміз. Еуропада солай. Ал қазақта оңтүстік, солтүстік деген ұғым бар. Дұрысы – оңтұс-тық, солтұстық. Мұны кезінде Ғабит Мүсірепов жазды. Біз кеше 70 жыл кеңестік болдық. Жаманды да жақсыны да сол істеді. Қазақстанның 1-ші хатшысынан бастап еден жуушыға дейін орындаушы болдық. Ұлттың қамы, халықтың қамы болмады. Маман дайындады, бірақ адам, тұлға емес. Алматыдан бастап ауылдық бөлімшеге дейін. Мысалы, МТМ-дағы инженерге тракторы жүріп тұрса болды. Басқасы теріс ағып кетсе де бәрібір.Сол ауылдың баласына дейін тек шаруаның мүддесін ойлайтын еді.
Ж.А.: Ауылдың баласы демекші, сөзіңіз аузыңызда, сіз туған " Көкалаттан" қаншама талантты адамдар шықты. Не сыры бар?
Қ.С.: Бар сыры – қазақы тәрбие, қазақы болмыста. Халықтың жанындағысын, мүддесіндегіні жазсаң сен таныласың. Ал жай жазғаннан 10 мың том жазсаң да ешкім елемейді.
Ж.А.: "Көкалатыңыздай" қазақтың ұйыса мекендеген жерлері көп қой. Бірақ бәрі бірдей төбел емес дегендей.
Қ.С.: Жоқ, ондай жерлер аз. Мысалы, Ақселеудің шыққан жерін қараңыз, кеңестің пәрмені жеткенмен, дәрмені жетпеген жер. Арқа мен Бетпақтың түйіскен жері, "тупик" бір. Әбіштің шыққан жері сонау Маңғыстаудың шетіндегі Шетпе деген жер. Ол құдірет емес, заңдылық. Біз бәріміз малшының балаларымыз. Торғай осы арадан 650 шақырым. Совхоздар орталығына 100 шақырым, бөлімшелер 60-70 шақырым. Шаруалар жан көрмейді. Жылына бір-ақ рет мал дәрігері келеді. Табиғи қалпыңдасың. Сенің ештеңең бұзылмаған. Бізді сақтап келген қалып міне осы. Біз әзербайжаннан да, түркіменнен де, өзбектен де көп көресіні көрген ұлтпыз. Өйткені, Қазақстанның жолы қайнаған оқиғаның орны. Бәрі де осы арадан өтті. Сорымызға қарай қатталып қағазға түспеген. Біздің қазақ халқының тілі түпкі тілге келеді.
Ж.А.: Сіздің Елбасы тапсырмасымен Қытайға барғаныңыз аян. Қанша уақыт болдыңыз?
Қ.С.: Нақты айтсам – бір жарым жыл.
Ж.А.: Сол бір жарым жылдың нәтижесі әжептәуір, құнды-құнды кітаптар шығардыңыз. Осы жерде бір білгіміз келетін бір нәрсе, сіз олармен қай тілде сөйлестіңіз?
Қ.С.: Аудармашы арқылы сөйлестім.
Ж.А: Ал құжаттарды қалай оқыдыңыз?
Қ.С.: Аудармашы оқыды.
Ж.А.: Арабша жазылған ба, әлде қытайша ма?
Қ.С.: Мен үш бағытта жұмыс істедім. Біреуі өзімізге таныс Бичуриннің еңбектері арқылы. Сол аударманы мен қайта аудардым.
Ж.А.: Орысшадан ба?
Қ.С.: Қытайшадан, түпнұсқадан.
Ж.А.: Қытайшадан қай тілге аударып берді?
Қ.С.: Қытайшадан қазақшаға аударды. Маған үш аудармашы дайындап қойған екен, соның біреуін өзім таңдап алдым.
Ж.А.: Қызық екен. Жергілікті жердің қазағы ма?
Қ.С.: Қытайдың ішіндегі қазақ. Ол менің таланыма қарай Олжас сияқты болды. Олжас орыстың тілінің өзін де біледі және тарихын да біледі ғой. Мына бала солай болды, әкесі де тарихшы, өзі де тарихшы. Мектепті де қытайша оқыған, университетті де қытайша оқыған.
Ж.А.: Бірақ қазақша жақсы біледі ғой?
Қ.С.: Жақсы біледі. Қабілетті жігіт. Бір жарым айдан кейін архивтен әкелген деректі айтып отырды, ал мен машинистканың рөлінде баса бердім. Бір жарым жыл жұмыс істегенде, біз көне тақырыппен жұмыс істедік. Өнімді болып жүргені сол. Мұны анау университетте оқып жүрген қытайың оқи алмайды. Ана бала содан сегіз ғана иероглифті таңдады. Сол сегіз иероглифті қағазға түсіріп, университеттің маманына барғанда оның өзі оқи алмай, "тастап кетіңіз мен анықтамадан қарап тауып қояйын"деп келесі күні ғана тауып қойды.
Ж.А.: Сонда қытай мұрағаттарында жатқан деректердің бәрі қытай тілінде жазылып қалған ба екен?
Қ.С.: Бұл өзі әр кезде әртүрлі болған. Біздің қазақ хандығына қатысты деректі іздесеңіз ол үш тілде. Бірінші бізден барған деректер қазақ тілінде сақтаулы, арабша қаріппен жазылған. Ол дерек қазақшадан манжур тіліне аударылған. Содан соң қытай тіліне тәржімаланған. Бір деректің 3 нұсқасы болған.
Ж.А.: Қарап отырмын ноутбук жатыр,сіз ноутбукта өзіңіз баса бересіз бе?
Қ.С.: Мен қолыма қалам ала бермеймін.
Ж.А.: Жасыңыз 75-те ғой, ноутбук қалай екен?..
Қ.С.: Мен онсыз көсіліп жаза алмаймын.
Ж.А.: Сіздің қатарыңыздың көбі кәдімгі қаламды дұрыс көреді.
Қ.С.: Жоқ, мен ноутбук болмаса жұмыс істей алмаймын.. Өнімді жұмыс істеп жүргенім де осының арқасы ғой. Кешегі басқанымды таңертең оқимын. Мұнда стильдік қате болмайды, ондай жібермейсің. Қолмен жазғанда ол кетеді, түзетілмейді ғой. Мынау құдайдың рахаты. Адам құлшынып жұмыс істейді.
Ж.А.: Мерзімді басылымдарда "түркі" және "түрік" терминдері хақында пікіралыс болып жүр. Сіздің пікіріңізді осы жолы өз аузыңыздан естісем деймін.
Қ.С.: Кеңес өкіметі құлап, қазақ тәуелсіздік алғанда ең бірінші жазған мақалам осы болатын. Не нәрсенің де атын дұрыс білмей затын тани алмайсың. Әлмисақтан "Біз түрік әуелден қазақтың баласы" деген Жүсіпбек Аймауытовтың ұранын білесің ғой. Содан біз түрік деген халықпыз. Сондықтан түркі деген атауды қою керек деп жазғанмын. 1926 жылы Әзербайжанда түркологтардың жиналысы болған да Самоеч деген Ресеймен сол кездегі совет үкіметімен түріктер дұрыс болмай тұрғанда "Нам не нужен берег турецкий" деп әндетіп жүрген кезде бізді үзіп тастау керек болды, алшақтатып. Мынау түптес, тектес халықтарды біріктіретін түптес атауды құртқысы келді. Сол үшін не істеу керек, шатастырмау үшін Түркия-ның түркін "түрік" дейік, ал сырттағы түріктерді "түркі" дейік, ал түрік қағанатын алып отырған түріктерді "көк түрік" дейік деді.
Ж.А.: Сөйтіп үшке бөлді.
Қ.С.: Сөйтіп орысшасы "турук", "турки", "туркут" болып шықты. Қандай негізбен, қандай ғылыми негізі бар? – дәлелдеген ешкім жоқ. Ал біз біреу не айтса "жаракі-малла" дейтін адам, осылай қылдық та, филология ғылымының докторы бір ағамыз маған мақала жазды: "Айтып отырғанының бәрі дұрыс, шынында солай бірақ құлағымыз үйреніп кетті, бүкіл деректер солай болып кетті, сондықтан тиіспей-ақ қояйық, бәрібір түсінікті ғой түркі дегенмен кете берейік" – деп жазды. Ал шын мәнінде олай болмайды. Егер сөзді түсінетін адам болса түркі дегенде "і" деген тәуелділік жал-ғауы бар. Қазақы бала, қалмақы ер, білдің бе? Қазақтың баласы, қалмақтың ері деген сөз. Түркі шежіресі, түріктің шежіресі деген сөз. Біз атау тұлғалының алудың орнына кімнің дегенге жауап беретін түркі деген сөзді алып отырмыз.
Ж.А.: Қойшығара аға, қазір міне заман алмасып барады, дүние басқа бір сипатқа бейімделіп, техногендік ғасыр келді. Әлемнің бәрі белгілі бір стандартпен қалыпқа көшіп жатыр. Жаһандану жайпап кететіндей адуынды. Аждаһаның аузына жұтылып кетпес үшін әр ұлт ұлттық болмысын қайтсе сақтай алады?
Қ.С.: Сақталады, сақтауға тиістіміз, міндеттіміз. Кез-келген халықтың өз мәдениеті бар. Жалпы адамзаттық мәдениет деген болмайды. Адамзаттық өркениет деген болады. Мәдениеттің бәрі ұлттық. Ұлттық мәдениеттің бәрін қалыптастыратын не? Ол дәстүр. Дәстүр деген не, ол халықтың тамыры. Былайша айтқанда ата-бабамыздың өмір бойы жинап, бір жүйеге келтірген заңдылығы.
Ж.А.: Қазір сіз осы дәстүрдің соңына түстіңіз-ау деймін.
Қ.С.: Қазір біз дәстүрінен айырылуға жақын халықпыз. Тамырымыздан айырылуға шақ қалдық. Тамырынан айырылған не болады? Қаңбақ болады. Біз қаңбақ болып кетуіміз мүмкін. Қазір прогресс дейді, заман ілгерілеп бара жатыр дейді. Ештеңе де жоқ, бәрі де дұрыс. Біз бейімделмеуіміз керек. Біз прогрессті өзімізге бейімдеуіміз керек. Үлгісі бар ма? Бар. Жапонияң тұр. Сенен әлдеқайда өркениетке бұрын кіріп кеткен. Экономикасы да артып кеткен. Әлі күнге дейін қазақша жерге жатады. Төсек алуға ақшасы жетпегеннен дейсің бе, ол дәстүрді сақтағаннан. Сонда бар бәле содан басталады. Осыдан екі жыл бұрын үлкен сегіздіктің басшылары Жапония-да кездесті. Сонда бәрі көріскенде бастарын иіп изеңдеді. Ненің құдіреті? Дәстүрдің құдіреті. Саған изеңдетіп тұр ғой, өзі де изеңдеді, жұртты да изеңдетті. Осыны теледидардан көрсетті, бәрі кимоно киді. Бала құсап мынаның кимоносын киіп, мәз болып суретке түсті. Ненің құдіреті? Дәстүрдің құдіреті. Өзін мойындату деген осы болады. Ал біз болсақ Буш келсе ертеңіне Буштың костюмі мынадай екен деп сонікіндей киіп шығамыз.
Ж.А.: Сөзіңіз аузыңызда, бізде абыз ағамыз Әбіштен бастап басына шляпа киіп, шетелдің қаңсығын таңсық қып, ақын-жазушыларымыз (Несіпбек, Ұлықбек) дағарадай шляпа киюге құмар .
Қ.С.: Сол әуестік, қой. Өз-дерінің киетін киімдері бар емес пе?
Ж.А.: Американың жалшы-жалданушыларының киетін киімі. Өзіміздікін кемсінеміз, қорсынамыз. Осылай кете береміз бе?
Қ.С.: Бір-ақ қана жолы бар. Ол ұлттық дәстүр, ұлттық қасиет. Осыны өзіңнің санаңа кіргіз де, өзіңді-өзің түзе. Бітті.
Ж.А.: Түзеу үшін не істеу керек?
Қ.С.: Өтірік айтпа, ананы-мынаны жарысып мақтама.
Ж.А.: Қалай мақтамауымыз… керек..
Қ.С.: Үндемей қал. Күнкөріс керектігін білемін. Мына жерде отырсың, саясатты істейсің. Ал бірақ соның арасында өз пікіріңді қосып отыруың керек. Советтің дүрілдеп тұрған кезінде "Егемен Қазақстанның" қандай болғанын білесің бе? Менің мақалаларымды оқышы. Кез-келгенінде ұлттық мүддеге байланысты бірдеңелер бар. Арасына қосып жіберемін. Жеке берсең оны өмірі баспайды. Ал оны оқыған он адамның біреуі түсініп қалса, міне сенің пайдаңа келгені.
Ж.А.: Ал енді сіз дәстүрді жаңғыртамыз деп дәстүрмен айналысып жүрсіз, қазір қандай бір түйін түйдіңіз?
Қ.С.: Бірінші, мына дәстүрді де, бәрін де қалпына келтіретін, ғылымның саласы – тарих. Көбі ұрпақты ұлтжандылыққа, патрио-тизмге тарихтай тәрбиелей алмайды. Сондықтан біздің тарихымызды таныту керек. Бірақ ол тарихпен айналысатын бірде-бір ғалымның жоқ сенің. Бұл аузыңды қу шөппен сүрту емес. Енді өзің ғана ойлан. Соңғы 70 жылдың ішінде бір де бір адам қазақтың тарихынан не кандидаттық не докторлық қорғаған жоқ.
Ж.А.: Неге? Тарих ғылым докторлары деген толып жатыр ғой.
Қ.С.: Бір адам қазақтың таза тарихынан қорғаған жоқ. Көбі: Қазақ ССР-н дамытудағы, көр-кейтудегі бес жылдықтардың, коммунистік партия съездерінің рөлі деген сияқты тақырыптардан кандидаттық, докторлық дисертациялар қорғалды. Манашың да басқасы да, кез-келгені сондай болды. Тек совет үкіметі құлардың алдында ғана газетте де шулы мақалалар пайда бола бастады. Құрып кеткір бұрынғы тақырыбы түкке аспайды, енді не істейді? Орыстар дайындап берген бұрынғы оқулық бар емес пе, соны барлық оқу орынында оқып бұрқылдатып жатыр. Енді бізден шыққан тарихшылар кімдер? Қойгелдиев, Омарбеков т.с.с. Кеңес Нүрпейсов қазақ хандығынан кандидаттық қорғады. Тарихшыларың осылар ғана. Бас-қалар жоқ.
Ж.А.: Енді не істеу керек?
Қ.С.: Тарихқа бет бұру керек, маман дайындау керек. Енді құдайға шүкір, тарихшы болмағанмен оқып жүрген сауатың бар адамсың ғой. Му деген мемлекетті білесің, бұл да тура Атлантиданың тағдырын кешкен. Осыдан 50 мың жыл бұрынғы мемлекет. Сол Му туралы жазамын.. Гректің құдайларының Дионистен басқасы түріктің құдайы екенін, Африкада біздің ата-бабаларымыздың болғандығын зерттеп жатырмын. Ал сенің ресми тарихың айтады: түрік халықтары 6 ғасырда пайда болған жас халық дейді. Мен айтам адамзат жаратылғаннан бергі бар халықтың қатарында ошағына алғаш от тұтатқан түріктер. Өзімнің үш кітабымда да мен осыны дәлелдеп шықтым. Егер менің осы 3 кітабымның біреуі ағылшын тіліне аударылса әлемдік шу болар еді.
Ж.А.: Неге аудартпайсыз онда?
Қ.С.: Әл-әзір ешкімге мұның керегі жоқ.
Ж.А.: Мемлекттік тапсырыс деген болады.
Қ.С.: Тапсырыс оған жасалмайды.. Құдайға шүкір, тәуба, қанша кітап жазсам да біреуге сұранып шығартқан емеспін, бәрін сол мемлекттік тапсырыспен шығартамын.
Ж.А.: Ал енді әлгінде бір сөзіңіз де Шыңғыс хан деп қалдыңыз. Шыңғысқа қатысты дүниелер жазып жүр екенсіз. Мұхтар Мағауин сіздің еңбектеріңізбен таныс па?
Қ.С.: Жоқ, Мұхтар біріншіден, менің еңбектеріммен таныс емес. Екіншіден, оның жазып жүргені менікіндей емес. Шыңғыс хан туралы жазғаны да бөлек.
Ж.А.: "Объектісі" бөлек пе сонда?
Қ.С.: Бөлек. Мұхтардың жаз-ған екі томдығы да Рашид-әд-Диннің кітабындағы көптеген деректерге сүйеніп жазылған. Оның обалы нешік, еңбегі зор. Әйтсе де оның жазғаны тайпалар ғана. Қазақ тарихына Мағауин жаңалық әкелді дейтін ештеңе жоқ.
Ж.А.: Шынымды айтсам, меніңше Мағауиннің "Жармағы" сәтсіз шыққан, ал мына романы да өте күрделі, тартпайды. Мен құр босқа мақтай беретіндерге таңмын.
Қ.С.: Бізде дақпыртқа сену бар, бір аты шығарып алса бол-ғаны, білесің бе, білмейсің бе, оның кім екенінде шаруаң жоқ, сыпыра мақтай беру мақтай беру.
Мен кез-келген әлем тарихшылары тұжырымдамасының өтірік екенін жоққа шығара аламын.. Және біреуге менің атым жақсы дегенмен емес, фактіменен, дерекпен. Менің кез-келген жұмысым "мынау дұрыс емес, неге дұрыс емес, мынау неге дұрыс" дегеннен тұрады. Кез-келген тарауымда түсінікпен қарасаң 10-нан кем жаңалық жоқ. Кезінде осыны байқаған Көкшетау облысы обкомының хатшысы "Неге үнсізбіз" деген мақала жазды. Сонда ол кісі "Салғарин деген әлемдік сенсация жасап жатыр, тарихшы бар ма, неге біреуің, әу, демейсіңдер?" деп тұрып жазды. Ешкім мәу деген жоқ.
Ж.А.: Оларды не жібермейді аузын ашуға?
Қ.С.: Өйткені тарихты білмейді. Мақтайын десе де мақтай алмайды. Өйткені, өресі жетпейді. Жамандайын десе жамандай да алмайды. Оған да өресі жетпейді. Ал менің сенің алдыңда отырып айтқаным құр мақтаныш сияқты сөз.
Ж.А.: Сіздің еңбектеріңіздің біразымен таныспын. Бірақ бәрін оқыдым деп айта алмаймын. Ал енді мынадай үдеріс бар ғой, қазір. Әркім өзінің ата-тегінің бәрін батыр ғып шығарып жатыр. Бұған не айтасыз енді сіз?
Қ.С.. Өзім онша қарсы емеспін Енді қара, белгілі тарихты қарашы, біздің өміріміз, жылымыз соғыссыз өткен жоқ. Соғыс болған жерде батыр болады. Қағазға түсіп қатталған дымың жоқ. Әрбір ауылдың жадында сақталып қалған батырының барын айт. Мұның ешбір тарихқа да, адамға да зияны жоқ.
Ж.А.: Бірақ, көбінің ерлік жолдары, айтқан шешендік сөздері бір-біріне қатты ұқсайды.
Қ.С.: Ал енді қолдан би-батыр жасау тарихқа қиянат.
Ж.А.: Ал енді сіздерге де сын айтқан адам бар ғой.
Қ.С.: Кім?
Ж.А.: "Елтұтқаға" байланысты. Сондағы Ақтамбердіні Ошақты ғып жасады деп.
Қ.С.: Бұл енді маған емес, бәрі Мырзатайға айтылды.
Ж.А.: Бірақ енді… кітаптың авторы ретінде.
Қ.С.: Теледидардағы "Жансарайда" менің сұхбатым болды. Сонда осы сұрақты қойды. Мен айттым "Елтұтқаны" көрдіңіздер ме? Оқыдыңыздар ма? Авторын көрдіңіздер ме? Үш адам ба? Осы кітаптың жақсысына да жаманына да үшеуміз бірдей жауаптымыз. Басқаны білмеймін дедім.
Ж.А.: Біраз әңгіменің басын шалдық. Өткір-өткір ойларыңыз ұнады. Дәстүр, тарих туралы пікіріңізді білдік. Енді тіл шұбарланып бара жатыр. "Жұмыс істейміз" дегенді "жұмыс жасаймыз" – деген, екі сөздің бірі "орын алды" деген дағдыға қалдық. Осыған бұрын тәйт дейтін адам болушы еді, қазір бәрі де шаршап қойды-ау деймін. Айтыңызшы, не істеу керек?
Қ.С.: Біреу біреуді жеңсе қанжығасына бөктерді дейді. Түбірінде бір-ақ зат бар. Ол – дәстүрді сақтау керек, дәстүрге қайта оралу керек. Тілдің сорлап қалғаны отбасы дәстүрінен. Отбасы дәстүрі жөнделсе – ол проблема болмай қалады. Басқаны айтпағанда, осындағы Серікбай Бейсетаев деген бар ғой, сол жігіт кілең орыстың ортасындағы жалғыз қазақ шаңырағында өскен. Қазақшасы керемет. Ал біз жеті қазақ отырып,бір орыс келсе орысша шүлдірлейміз.
Ж.А.: Тағы сіздің кәсіпке оралсақ. Аңыз-мифке ден қойыпсыз?..
Қ.С.: Ауыр тақырып мифология… Мұның ар жағында бір ақиқат жатыр ғой. Айтып отырмын ғой гректің құдайлары деп, біздің білетініміз не? Оның бәрінің атауы грекше берілген. Біз оған күдіктенбейміз. Түпнұсқаны оқысаң онда бәрінің өзіндік аты бар. Гректің құдайлары деп жүргеніміздің бәрі африка варварларының құдайлары дейді, Геродот. Ал африка варварлары кім дегенде ол түрік боп шығады. Ніл дарияның таудан бастау алатын жерінің аты библинский гор. Бибілі тауы. Бибі деген төрелердің, мырзалардың әйелі. Ал сол Нілмен жарысып ағатын өзеннің аты Тана. Тана деген сиырдың екі жасар төлі. Сол көлдің жағасын мекендейтін халықтың аты Тана. Тана деген тайпа кіші жүзде де басқа ұлтта да бар. Одан әрі Донның аты Тана.
Ж.А.: Танаңыздың біздің Қостанайдың қатысы жоқ па?
Қ.С.: Қатысы жоқ,бірақ, Таналардың билеушісінің аты Ай деген болған. Танайцы, Данайцы дегендер бар ғой.
Ж.А.: Сіз сонда сондай жорамал айта аласыз ба?
Қ.С.: Кім біледі,Тобыл өзенінің екі бетін Танай тайпасы жайлап, содан Қостанай аталған болар? Өйткені, солай болуы әбден мүмкін ғой…
Ж.А.: Қойшығара аға, біраз дүние айтылды, рахмет.
