Әбдіуақап Қара: “Ыбырай бабамызды түркі дүниесі тану керек”

Жуырда аймағымызға түркиялық қандасымыз, шоқайтанушы-ғалым, тарих ғылымының докторы, Ыстамбұлдағы Мимар Синан көркемөнер университетінің профессоры Әбдіуақап Қара келіп кетті. Ағамыз Астанада Л.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетіне дәріс оқуға шақырылып, жұмыс сапары аяқталғасын, Федоров ауданының Успенов ауылында тұратын туыстарына қыдыра келіпті. Бір күнін Ыбырай Алтынсарин бабамыздың кесенесіне зиярат етіп, ұлы ұстаздың мұражайын аралауға арнады. Ағамызбен ауылда жолығып, аз-кем сұхбаттасқан едік. Әбдіуақап мырзаның өңірімізге алғаш келуі емес. 1992 жылы Дүниежүзі қазақтарының тұңғыш Құрылтайынан соң Қамысты ауданының Қарабатыр ауылына туыстарды іздеп келген болатын.

– Аға, сізді ғалымдарымыз Мұстафа Шоқайды қайта тірілткен ғалым ретінде мойындайды. Осы ұлы тұлғамызды әлі зерттеп жүрсіз бе? Ізбасарларыңыз бар ма?

– Мұстафа Шоқайды Қазақстанда бірқатар ғалымдар зерттеп жүр. Олардың да, әрине, шәкірттері бар шығар. Ал өзімнің шәкірттеріме келер болсақ, PhD докторантурада Шоқайдың саяси өмірін Жандос Құмғанбаев, Шоқайдың журналистикасы мен "Яш Түркістан" журналын Ұшқын Сайдрахман есімді жастар зерттеуге күш жұмсап отыр. Шоқай ғана емес, өзге ұлы тұлғаларымызды әлемге мойындату өзімізге қатысты, біздің оларды қаншалықты зерттеуімізге байланысты. Қайбір елді алып қарасаңыз, оның өз күрескері, ағартушысы, алып күш иесі, тағысын тағы тұлғалары бар. Бірақ сол тұлғаны басқа халыққа ең алдымен оның адамгершілік ерекшелік қасиетін танытқанда ғана, сол тұлғаны ұлы деп мойындайды. Мәселен, Мұстафа Шоқайды француз жұрты қастерлейді, неге? Себебі ол Францияны өзінің екінші Отаны деп өткен. Францияға қаншама қауіп-қатер төнгенде, ол елді тастап кеткен жоқ. "Франция соғыста не көрсе, мен де соны көруге дайынмын" деп тұрып алған. Қазір, құдайға шүкір, Шоқай тек қазақ халқының ұлы қайраткері  ғана  емес,  жалпы, адамзатқа азаттықтың жаршысы, тәуелсіздік үшін күрескер тұлға ретінде танылды. Оны фашистермен ымырада болды деген пікір еш негізсіз. Мұны зерттеуімізде дәлелдерімізбен нақты көрсеттік. Басқа ғалымдар да осындай деректерді жарыққа шығаруда. Мәселен, Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің профессоры Гүлжауһар Көкебаева Польша архив-терінде жүргізген зерттеулерінде "Шоқайдың фашистермен ымырада болғаны жөнінде бірде бір дерек көрмегенін, бірақ қарсы екені жөнінде жүздеген дерек тапқанын"  айтуда.  Әзірге Шоқайды қаралаушылардың арасынан бірде-бірі оны "сатқын", "фашистердің серіктесі" деген деректі көрсете алған жоқ.

– Мұстафа Шоқай жайында түсірілген көркем фильмге қандай баға бердіңіз?

– Ол осы орайдағы алғашқы көркем фильм ретінде тарихқа енді. Бірақ расын айтсам, ол фильм маған ұнаған жоқ. Неге десеңіз, онда ұлы тұлғаны ұлттың жанашыры, күрескері ретінде бейнесін көрсете алмады. Қайта оны лирикалық, махаббатқа толы киноға айналдырып жіберді. Рас, Мұстафа мен Марияның арасында үлкен сүйіспен-шілік болды,  Шоқайдың мұраларының бүгінге дейін жоғалмай сақталып келуінде Мария анамыздың саналы  қызметінің  орны  бөлек.  Ол  кісіге алғыстан басқа айтарымыз жоқ. Бірақ туындыда негізінен кейіпкердің күрескерлігін көбірек дәріптеу керек еді. Менің ойымша, ол туралы әлі көптеген фильмдер түсіріледі. Көш жүре түзеледі, кейін халықтың көңілінен шығатын жақсы фильмдер өмірге келеді деген үміттемін. Оның сыртында басқа шығармашылық салада да еңбектер дүниеге келтірілуі керек. Бұл Шоқай туралы Кеңестік дәуірдің жаңсақ көзқарасынан арылу үшін аса қажет. Біз бабамызды жақынырақ тану үшін оны театр сахналарынан да көруіміз керек. Жақсы сценарийстер, режиссерлер болса, керемет спектакльдер жарыққа шығар еді.

– Аға, өңіріміздегі сапарымыздан қандай әсер алдыңыз? Ыбырай мұражайын араладыңыз, жалпы, ұлы ұстазымыздың есімі шет елдегі қандастарға жетіп жатыр ма?

– Бүгін Қостанайға келіп, Ыбырай Алтынсарин бабамызды жақын танып жатырмын – кесенесіне  барып, зиярат еттім. Аруағына Құран оқыдым. Бабамыздың мұражайын араладым, тарихи орынды керемет әдемі жасаған екен, өте жақсы әсер алдым. Ыбырайды өзіміз ғана білмей, өзге елдерге де танытуымыз керек. Мысалы, түрік  халқы  білмейді.  Биыл ұлы ұстаз жайында түрік тілінде еңбек жарыққа шығарамыз ба деген ойымыз бар. Сондықтан осы жолғы сапарымда бабамызға қатысты жаңа деректер алып кетіп барамын. Алла амандығымызды беріп, ертең Ыстамбұлға барған соң, еңбегіміз жаңа мағлұматтармен толықпақ. Асыл  дінімізге қатысты да жазған еңбектерін біреу білсе, біреу білмес. Мақсат – бабамызды түркі әлеміне паш ету.

– Шетелде өткен батыр, күрескер, ғалым, ақындар арасында есімі бүгінгі тәуелсіз қазақ еліне бейтаныс тұлғалар бар ма? Мәселен, қазір ел Оспан батырды танып келеді. Ғалымдар арасында Қалибек Хакімнің есімі таңсық емес.

– Сұрағың өте орынды. Нұрғожай – саяси батыр. Зуқа – ержүрек батыр, қазақтың Робин Гуды. Байдан, залымнан алып, пақыр-кедейге берген адам. Өзі бай болмаған. Қолына түскенді ел-жұртқа таратқан. Сөйте тұра,  бес уақыт  намазын қаза қылмаған. Ол атақты Оспан батырға соғыс өнерін үйреткен адам. Зуқаны қытайлар оңайлықпен қолға түсіре алмасын біліп, оны айламен ұстап, 1929 жылы басын кесіп, көпірге іліп қойған. Құсайын тәйжі, Елісханды біле бермейді. Ал қазақтың Алтайдан Анадолыға баратын жолын ашып берген Бөке батыр да аса танымал емес.

– Оспан батыр Ісләмұлын Қазақ елінде тұлға жасай алмадық. Әрегідік баспасөздегі мақалалар, мерейтойына қатысты ғылыми конференциялармен ғана шектеліп қалдық та, оған көше, елдімекен аттарын беру жағынан тартынып отырмыз. Осыған не айтасыз?

– Біріншіден, Оспан батырды халық ұлт-азаттық қозғалыстың көсемі ретін-де таниды. Бүгінгі күнге дейін оның көзін көрген қариялар болды. Солардың айтулары бойынша, там-тұмдап жиналған деректер арқылы Оспанның тұлға екенін білсек те, Қытай үкіметі жағы оны әлі мойындамайды. О жақтағы мұрағатқа жолымыз ашылмай отыр. Оспан батыр жайында нақтылы деректер АҚШ-та, Тайваньда да бар. Соларды жинап, нақты ғылыми тұрғыда дәлелдесек қана, мемлекет тарапынан қолдау табылмақ. Әйтпесе, Шыңжаң өлкесін зерттеген батыстық ғалым Линда Бенсон Оспанды "қазақтың алтын аңызы" деп жоғары баға берді. Тіпті қытайдың жас ғалымдарының арасында Оспан Ісләмұлын мойындап, зерттеу жүргізгендер бар. Сондықтан шындық  ерте ме, кеш пе, ашылады деп сенемін.

– Келешекте қай тақырыпта еңбек  жазатын ойыңыз бар?

– Алла амандығын берсе, дүние жүзі тарихын қазақы көзқараспен жазсам ба деймін. Шетелдік көптеген ғалымдардың осындай еңбектері бар. Біз соларды немесе олардың аудармаларын оқимыз. Әрине олар дүниежүзі немесе адамзат тарихын өзінің ұлты, өркениеті тұрғысынан жазады. Әлем тарихын жазған кезде міндетті түрде қазақ тарихына басымдық бергенді жөн санаймын. Өйткені, біз жаһандану дәуірінде өмір сүріп отырмыз ғой. Яғни, әлем тарихында түркі өркениеті, оның ішінде қазақ мәдениетінің алар орны осылайша нақтылана түседі ме деген ойдамын.

Тағы да қосарым, жалпы, тарихты бөлшектеп қарағаннан гөрі, тұтастай жазған дұрыс. Кеңестік методология өкінішке орай, саясаттағы "бөлшекте де билей  бер" тәсілін тарихқа да қолданған сияқты. Бөлшектеп зерттеудің ықпалымен, мысалы, Алаш тарихын зерттейміз де, Түркістан автономиясын қалыс қалдырамыз. Сондай-ақ, қазақты зерттеу үшін Орта Азияның өзге халықтарының да тарихын қоса алған дұрыс.  Өйткені,  бір  кезде олардың тарихы да, тағдыры да, тіпті азабы да ортақ болды. Сонда тарихымыз көбірек түсінікті  де  айқын  болады. Себебі, тарих дегеніміз – хронологиялық оқиғаларды тізбектеп жеткізу емес, сол оқиғаларды түсіну.

– Қазір Түркиядағы қандастарымыздың елге оралатын ойы бар ма?

– Атамекенге оралғанда тұрған ештеңе жоқ. Бірақ атамекенге келген халық елге қалай пайдасын тигізеді, соны ойлаған дұрыс. Қалай болса солай көшіп келіп, тіл білмей, заң білмей, тіршілік ете алмай, үкіметке алақан жайып отырған жараспайды ғой. Сол себепті, мемлекет тарапынан көші-қонға байланысты кешенді бағдарламалар жасалынуы қажет. Мысалы, осыдан алпыс жыл бұрын Түркияның қазақтарға жасаған тәжірибесінен алар дүние көп. Сол заманда Түрік елі сырттан келген мигранттарды қабылдап қана алмай, олармен екі жыл бойы бейімдеу жұмыстарын өткізген. Тіл үйретті, оқытты. Содан кейін барып оларды кәсібіне қарай жұмысқа орналасуға көмектесті. Бүгінгі күні Қазақстанда басқасын қойғанда, тіпті, құжаттандырудың өзі қаншама мәселе тудырып отыр? Көші-қон саясатынан бұрын Қазақстанның бір диаспора саясаты болу керек. Негізі көші-қон саясаты диаспора саясатының бір бөлігі ғана. Қазір қазақ халқының үштен бір бөлігі шетелдерде. Диаспора үлкен күш. Мұны қазақ мемлекетінің мүддесіне қарай пайдалану керек. Міне, осыны белгілейтін диаспора саясаты. Сонымен қатар сол саясатты басқарып жүргізетін бір диаспора министрлігі ашылса, нұр үстіне нұр болар еді.

– Аға, бұдан бөлек көкейіңізде жүрген қандай ойларыңыз бар?

– Қазіргі таңда бір күрделі кезеңде тұрған  сияқтымыз.  Алла  тағала елімізге, еліміздің басқарушыларына, зиялы қауымына күш берсін. Бір кезде Алаш зиялылары "Бүгіннің бір күні өткен замандардың бір ғасырына татиды. Біздің бүгінгі жұмыстарымызға келер ұрпақ не алғыс, не қарғыс айтатын болады" деген екен. Міне, сондықтан бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып атамекендегісі мен шетелдегісі болып ынтымақтастықта Қазақстанымыздың мемлекеттігін нығайтуға,  оны  Елбасы  Нұрсұлтан Назарбаев айтқандай, Мәңгілік ел етуге күш жұмсауымыз қажет. Меніңше, өзін қазақ деген әрбір азаматта бұдан басқа ой, бұдан басқа мақсат, бұдан басқа мүдде болмауы керек.

– Әсерлі әңгімеңізге рахмет!

 

Сұхбаттасқан:

Қыдырбек ҚИЫСХАНҰЛЫ.