Мұражай жаңарды

Лисаковтағы тарихи-құнды жәдігерлер жаңа ғимараттың төрінен орын алды. Облыстық тарихи-өлкетану мұражайы жаңа нысанға көшті. Жақында ғана ашылған мәдени орынның бүгінгі жағдайымен арнайы таныстық.

Қостанай облысы аумағында қола дәуірінің ескерткіштері осыдан жиырма жылдан астам уақыттан бері қазылып, зерттеліп жатқан Лисаков төңірегіндегі ежелгі мекен де көне заманнан көп мәлімет береді. Зерттеу жұ-мыстары жүргізілгеннен бері 2 мың шаршы метрден астам қо-ныстар мен тұрақтар ашылыпты. Осы кезге дейін Қарағанды мемлекеттік университетінің оқытушысы Эмма Усманованың жетекшілігімен жүргізілген жұмыстар нәтижесінде 300-ден астам ежел-гі қорымдар мен тас қорғандар, бес қоныс аршылды, мұнда 40 ескерткіш белгілі болды.

– Өткен ғасырдың сексенінші жылдарында "Өркен" кен байыту комбинаты жанынан мұражай бөлімі ашылған. 1991 жылы қалалық әкімдіктің қарауына беріліп, Лисаков қалалық "Жоғарғы Тобыл тарихы мен мәдениеті" мұражайы деген атауға ие болады. Мұражайда даланың ежелгі тарихы, қала тарихының залы, Еуразия даласы мәдениетінің залы, көркем залы, дала қоры атты бес бөлім бар. Бүгінде бұл тарихи орында археологиялық қазбадан табылған 400-ден аса жәдігер қойылған. Олардың құрамы да қызық. 200-ден астам қыш құмыралар, 40-тан аса қоладан жасалған құралдар, 30-ға тарта сүйектен, қоладан, алтыннан жасалған әйелдердің әшекей заттары бар. Қазақстанда қола дәуірінің ескерткіштерін ең көп жинаған осы Лисаков мұражайы ғана. Мұндай мол олжа осыдан 3,5-4 мың жыл бұрын Тобыл бойында өркениеттің болғанын меңзейді. Тарихшылар оны жасаған біздің дәуірімізге дейінгі ІІ жылдықта өмір сүріп, бірнеше кезеңдерден тұратын Андрон мәдениеті дәуірінің өкілдері екенін айтады.

Андрон мәдениетінің өзі тарих ғылымына 1911 жылы енгізілгені белгілі. Содан бергі жүз жыл бойы тарихшы-археологтарды адамзат қоғамындағы өркениет ошағының негізін салған ежелгі бабаларымыз әлі де жұмбағын түгел ашпай қызықтырып келеді. Тарихшылардың айтуынша, Еділ-Жайық аймағында, Оңтүстік Сібір, Еуразия орталығында Арий тайпалары қалыптасқан. Осы тайпалар туралы мол дерек қалдырған ең көне зороастризм дінінің "Авеста" кітабында арийлердің мекені туралы да айтылады. Арийлердің жері "Ариан Вайджа" – "арийлер даласы" деп аталды. Ол қазіргі Еділден бастап, Әмудария, Сырдария, Каспий теңізі, Арал теңізі және Памир-Алтай мен Тянь-Шань тауларына дейін созылды. Әрине, бұл аумақтың құрамына Қостанай-Торғай даласы да кіреді.

Лисаков қорымында ежелгі тайпалардың мәдениетінен хабар беретін жүзден аса жерлеу қорған белгілі болса, олардың барлығының өзіндік ерекшеліктері бар. Қабірлердің ішінен ағаш, мата, киіз қалдықтары табылған. Олардың арасында археологияда сирек кездесетін антроморфтық (адам бейнесі) үл-гідегі идолды ерекше атауға болады. "Көсем  қорғанын"  қазған кезде оның басқа қабірлерден айырмашылығы  бірден байқалған, қорғанның сәулеттік жағынан салынуы  адам ойының жетілгенінен хабар береді.

– Біздің мұражайдағы жәдігерлер  ғасырлар  қойнауында  қалған өркениеттен хабардар етеді, әсіресе қола дәуірінің ескерткіштері ерекше. Оған дәлел – қыш құмыралар қола дәуірінде дамыған қолөнердің көрінісі. Бір қы-зығы, онымен тек әйелдер айналысқан және ол анадан қызына беріліп отырған. Жиегінде саусақ ізі бар құмыралар жиі кездеседі,  бұл –  осыдан  3,5  жыл  бұрынғы әйел саусағының таңбасы. Біз мұны дәлелдеу үшін ер кісінің, әйелдің, кішкентай қыз баланың саусақ іздерін түсіріп алып, тәжірибе жасап көрдік. Ер кісінің саусақ таңбасы әйелдің қолына қарағанда ірі, айырмашылығы білініп тұрады. Сосын құмыралар жасаумен арийлер отбасы болып айналысқан деген де қорытынды жасағымыз келеді. Біздің қорда бедерлері, саусақ іздері бір-бірінен аумайтын құмыралар  сақтаулы, –  дейді   "Жо-ғарғы Тобыл тарихы мен мәдениеті" мұражайы директорының орынбасары Юлия Буданова.

Андрон мәдениеті, арийлер туралы тарих ғылымында аз жазылмағанынан хабардармыз. Арийлер туралы айтқанда бізде жаңалық ашайық деген ой жоқ. Мақсат тәуелсіздігімізге ие боп, тарихымызды жаңа көзқараспен екшеп жатқан тұста археологияның айғағы да, айтары да, ғылыми маңызы да ерекше екенін еске салу.

Лисаков қалалық "Жоғарғы Тобыл тарихы және мәдениеті" мұражайының аға ғылыми қызметкері Шынар Ермағамбетованың айтуынша, мұнда жоғары сынып оқушылары жиі келеді екен. Мұражай қызметкерлерінің мақсаты оқушыларды тарихтан хабардар ету. Ай сайын қаладағы мектептердің оқушыларын жинап, қазақ, неміс, славян ұлтының өкілдерінің ұлттық қолөнері-нен құралған көрмені көрсетіп, тарихы жайында арнайы сабақтар жүргізіп тұрады. Сонымен қатар, сынып оқушылары әртүрлі топқа бөлініп, кесте, кілем тоқу, жіп иіру, саздан құмыра және басқа да қолөнерлер түрлерін жасайды. 

Мұнда қазір мектеп оқушыларынан құралған "Атамекен" клубы жұмыс істеп келеді. Мектеп оқушылары осы маңайдағы ауылдардың топонимикасына байланысты зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Және жоғары сынып оқушылары жақын маңайдағы тарихи орындарда қазба жұмыстарын жүргізуге тәжірибеден өтіпті. Олар мұражайда түрлі ойындар өткізіп, келушілерге экскурсия жүргізу тәжірибе сабақтарына бейімделеді екен. Қаладан отыз шақырым жердегі Қайыңдыкөл ауылына барып, ондағы құймақұлақ қариялармен кездесіп, көне тарихтан сыр шертетін әңгімелерге қанық болады. Оқушылар сондай-ақ Ново-Ильинов ауылының маңында сынып жетекшілерімен бірге қазба жұмыстарын жүргізуге барып тұрады.

Жалпы мұражайдың бір бөлмесі толықтай қазақ халқының мәдениеті мен этнографиясы, салт-дәстүріне арналып жабдықталған. Мұражай қабырғасында кейбір күндері тарих және археология пәндеріне арналып, ол жалпы теориялық сабақтан басталады. Екінші сабақ тағамдарға байланысты болса, үшіншісі қазақ халқының ойындарын насихаттауға арналған.

Шұға                              

      ҚОҢҚАБАЙ

Лисаков қаласы.

Лисаков қалалық "Жоғарғы Тобыл тарихы мен мәдениеті" мұражайынан көріністер.