ШОҚПАР – КИЕ
Жуырда белгілі журналист, QOSTANAI телеарнасының басшысы Ербол Ипбергенов осы маңдағы іні-бауырларын, достарын үйіне қонағасыға шақырды. Бұл шақырыстың мәни себебі бар екен. Шаңырағына Алматыдан белгілі спортшы, шоқпар жасаудың шебері Нұрлыбек Бұлжан арнайы келіп отыр. Денелі, шымыр, төртбақ келген, жұдырығы тоқпақтай жігіт ағасының бір қарағаннан-ақ жанарынан от көрдік. Сөз сөйлегенде – тілі мірдің оғындай, аузынан жалын шашқан рухты қазақ. Беліне тартқан жалпақ белдігінен баяғы батыр бабалардың бейнесі асқақтап тұр. Тегін адам емес екеніне таныса келе көз жеткіздік. Ақжан жеңгеміздің берекелі дастарханынан дәм тата отырып, біраз дүниеге қанық болдық. Оның бәрін қағазға түсірсек – ұзақ әңгіме.
Нұрекең – Шығыс Қазақстан облысы Күршім ауданы Қойтас елінің тумасы. Найман ішіндегі атақты қолбасшы Көкжарлы Көкжал Барақтың тікелей тұқымы. Ата-анасы Рәбіл мен Зағипа алпыс жыл аттан түспей мал баққан қарапайым жандар екен, 12 бала өсіріп-тәрбиелепті. Нұрлыбек – тоғыз ұлдың жетіншісі.
Бала күнінен ағаларынан қалыспай боксты жетік меңгерген ол республикалық жарыстарда үздіктер қатарынан көрініп, спорт шебері атанған. КСРО ыдырамай тұрып, Забайкалье округінде әскери борышын өтеп жүріп те рингте жұдырықтасқандарын ұрып құлатып жүріпті. Кейін Алматыға келіп, аты аңыза айналған Мұстафа Өзтүрік негізін қалаған таэквондо жекпе-жегін дамытуға сүбелі үлесін қосты. Өзі қара белбеу иегері әрі талай шәкіртті жаттықтырып, таэквандоның талай хас шеберін дайындап шығарған тәлімгер. Сабыржан Махметов, Дәулет Тұрлыхановтай атақты спортшылардың батасын алғанын мақтан етеді. «Жігітке жеті өнер де аз», Нұрекеңнің ақындығы, асабалығы, домбыра мен гитарада ойнайтын қабілеті бар. Қазақстан авторлар қоғамының мүшесі бүгіндері үш кітап шығарыпты.
Әңгімеміздің басына қайта оралайық. Нұрлыбек ағаның шоқпар жасай бастағанына алты жыл болыпты. Оның да хикаясы қызық әрі шым-шытырыққа толы.
– 2016 жылы Көкжал Барақтың ұлы Дос бабам түсіме кірді. Ұзын бойлы, ақ шапан киген ақ сақалды алып адам қолындағы шоқпарын маған ұстатып, «Балам, мына шоқпарға ие бол, саған аманат!» деп көзден ғайып болды. Ояна келіп, дәремтімді алдым да, таң намазына тұрып, Алладан ниет етіп бабамызға құран бағыштадым. Қолыма ара мен балта алдым да, өзім мекен етіп отырған Алматытының Ащыбұлақ округіне қарасты Көкқайнар ауылының сыртындағы тоғайға жүгірдім. Бір күш әкеле жатқан. Құданың құдіретін қараңыз, әлгі түсімнің жалғасындай болды – келе жатқанымда дәл қарсы алдымнан қарағаштың діңіне жұмырлана байланған бір жуан бұтағын көзім шалды. Шоқпар! Кесіп алып, үйге әкеп қабығын аршып, қуыстарын тазалап алғашқы баба қаруды шығардым. Бұл шоқпардың аты – «Дос». Одан кейін де «Барақ», «Нұрбай» (бабаларымның есімдерімен қойылған), қызым Жадыраға арнап «Көзмоншақ», жарым Жанарға арнап «Парасат» шоқпарлар жасадым. Бұл бесеуі үйімде тұр, ешкімге бермейтін мұралар. Міне, осыдан бастап өзімнің ағайын-бауырларыма да шоқпар жасап беріп жүрдім. Басында бұтақ жарып әкелетін ем, бір күні серуенге шыққан кезде көрші көшеде трактор қопарып тастаған ағашты көрдім. Тамырына қарасам, нағыз шоқпар сонда екеніне көз жеткіздім. Ағаштың тамыры өте берік, жарық түспейтін қатты келеді ғой, – деді Нұрекең болған оқиғаны баяндап.
Енді мына бір ғажапты қараңыз. Нұрекең осыдан алты жыл бұрын аралас достары Рахым мен Сәуленің шаңырағындағы қуаныштың үстінде «Құдай қаласа ұлды болыңдар» деп ырымдап «Наурыз» жазуы бар шоқпар сыйлап кетіпті. Көп болып қол жайып, Жаратушыдан бата тілеген екен. Содан Сәуле жеңгеміз өмірге Жәңгірхан есімді перзент әкеліп, ағайын-туғаны бір жасап қалыпты. Рахым Нұрлыбекке ат мінгізіп, ол жылқыны кейіпкеріміз сойып, ел-жұртқа ас берген.
– Рахымның шаңырағына шын ниетпен Алладан медет сұрап шоқпар істеп апарып едім. Ол үш қызы бар отбасы болатын. Онымды үйдегі жеңгелерің әжуа қылып, «ағашты шауып апарғанда ұл туатын ба еді» деді. Бірақ өмірге Жәңгірхан келгеннен кейін Жанардың «аузына құм құйылды», – деді Нұрекең күліп, – Сол Жәңгір биыл алтыға толып, сүндет тойын жасады. Рахым достың сұрауымен жас батырдың өзіне арнап «Алдыртпас» атты бала шоқпарымды сыйлап қайттым. Негізі шоқпар – бабам қазақ ұстаған киелі бес қарудың бірі.
Осы оқиғадан кейін белгілі ақын Хасен Зәкәрияның «Шоқпар» атты тамаша туынды өмірге келген екен. Қазір бұл шығарма ән болып орындалып жүр.
Айта берсек, шоқпардың қасиетіне қатысты аңызға бергісіз әңгіме көп. Тіпті, мынандай бір адам сенгісіз оқиға болған екен. Аты-жөнін атамай-ақ қоялық, Шығыс өңірдегі бір отбасы төрт қыздан кейін ұлға зар болып отырады. Нұрлыбек ағамыз осы шаңыраққа ырымдап шоқпар сыйлап кетеді. Ал олардың жақыны емхана басшысы екен де, келінді әкеліп құрсағын УЗИ аппаратына түсіреді ғой. Бір емес, екі рет. Екеуінде де іштегі шарананы қыз деп көрсетеді. Және сол дәрігер Нұрлыбек Бұлжанға қоңырау шалып, «шоқпар беріп, ер бала келсін деп кетіп едің, мына жерде қыз көрсетіп тұр» деп шағымын айтады. Алайда бірде түн жарымында сол үйдің отағасы өзі хабарласып, «Нұреке, сүйінші, ұлды болдым!» депті жар салып.
Кейіпкеріміз мұндай сәттің шоқпарға тіреліп отырмағанын, бәрі бір Жаратушының әмірі мен ниеттің қабыл болуында екенін қатаң ескертіп отыр. Бірақ, құдіреттің күштілігі, шоқпар сыйлаған отбасылардың қай-қайсысында атұстарлар дүниеге келіп жатыр екен. Кесте тігер тілегендердің де бірқатары мұратына жетіпті. Тіпті, киелі заттың сыртқы орауын алып кетіп перзентті болып жатқандар бар. Шоқпар сәбиден бөлек, басқа да қуаныштарға себеп болып жатыр.
Ал енді баба қарудың Қостанай жеріне қалай келгенін баяндап өтсек. Елге белгілі үлгілі отбасы Бауыржан Мұқатов пен Қырмызы Жаңбыршина бір тойда Нұрлыбек Рәбілұлымен дастархандас болады ғой. Сөздері жарасып, сыйластығы артқан қос тарап достасып кетеді де, Нұрекең көңілі түскен жанұяға шоқпар атап жібереді. Артынша Қостанайға келіп, Бауыржан аға мен Қырмызы жеңгейдің отбасына «Ойшыл» атауы бар көне мұраны сыйға тартқан. Сол отырыста көңілі ауып, Ербол-Ақжан, Сапар-Көркем шаңырақтарына да бір-бір шоқпар атап кетіпті.
Ербол-Ақжан мен Сапар-Көркем жұптарына арнайы жасалған баба қаруымен қоса, Нұрлыбек ағамызды Кейкі батыр бабамыздың аруағы мазалай берген екен. «Қостанай жеріне барғанда, Кейкі атамның шоқпарын алмай барғаным арыма сын» деген кейіпкеріміз «Қолмерген» атанған атамызға арнап жеке шоқпар шабады ғой.
Енді қызықты қараңыз, Нұрлыбек Бұлжан Қостанайға ұшақпен ұшып келген күні Ербол-Ақжан, Сапар-Көркемге және арнайы Кейкі бабамызға шабылған шоқпары Алматы әуежайында қалып қойыпты. Біз Ербол ағамыздың шаңырағына келесі күні сол бір әсерлі сәтке куә болып барған болатынбыз. Күні бойы әңгімеміздің тоқетері – іспетті қасиетті дүниені күттік.
– Оңтүстік астанамызда қаңтар қырғыны болды. Әсіресе, аэропортта адам қаны көп төгілді. Бәлкім, Кейкі батыр бабамыздың аруағы Алматы әуежайында бір түнеп, қанды оқиға болған жерді тазартып, ұшықтап жатқан болар, – деді Нұрекең.
Осы жерде Айтыстың ақтаңгері Айбек Қалиев былай деп жырдан шашу шашып жатқан болатын:
«Бәрің де алаулаған жалынды ерсің,
Ат мініп, дауыл сынды арынды ерсің.
Нұрекеңдер ұстатса бір-бір шоқпар,
Жауға қарсы шабатын жауынгерсің.
Шоқпарды домбырамен ауыстырсаң,
Әуелетіп ән салар дарынды ерсің
Бауырыңнан өрбіген ұрпақтардың,
Есімі Алты алашқа мәлім болсын.
Құт келіп Нұрекеңнің қадамымен,
Жаратқан тілегеннің бәрін берсін!».
Ат мініп, дауыл сынды арынды ерсің.
Нұрекеңдер ұстатса бір-бір шоқпар,
Жауға қарсы шабатын жауынгерсің.
Шоқпарды домбырамен ауыстырсаң,
Әуелетіп ән салар дарынды ерсің
Бауырыңнан өрбіген ұрпақтардың,
Есімі Алты алашқа мәлім болсын.
Құт келіп Нұрекеңнің қадамымен,
Жаратқан тілегеннің бәрін берсін!».
Әуежайда бір түнеп келген үш шоқпар өз иелерін тапты: Ербол мен Ақжан жанұясына «Таутұлға», Сапар мен Көркем отбасына «Аллажар» атауы бар қару табыс етілді. Айтпақшы, Сапарға келген шоқпардың ағашы табиғатынан ерекше – ағаштың бойынан үкінің көзін көресіз.
Ал Нұрлыбек Бұлжан «Кейкі батыр» шоқпарын ел ардақтысы Айбек Қалиевке Торғайдағы мұражайлардың біріне жеткіз деген аманатпен тапсырды. Ақтаңгер ақын аманатқа қиянат жасамай, қасиетті қаруды арқалап Торғай топырағына кештетіп шығып, жолда қолмерген батыр кесенесіне соғып, Құран оқып кеткен еді.
Кейіпкеріміздің бүгінге дейін жасаған дүниелерінің саны екі жүзге жуықтады. Әрбір шоқпардың өз атауы бар әрі бірін-бірі қайталамайды. Барлығының тізімін жасап, кімге қандай шоқпар сыйлағанын қағазға тізіп қойыпты. Қазақстаннан бөлек, Әзірбайжан, Моңғол, Өзбек, Қырғыз, Башқұрт, Якут, Саха, Татар, Канада елдеріне кеткен шоқпарлар қарапайым жұмысшыдан небір танымал тұлғалардың қолында. Амандық болса, алдағы күндері Нұрлыбек ағамыз қазақтың бес қаруы жайында кітап жазып шығармақшы. Сонымен қатар, Алматыда шоқпарлар шеруі теле бағдарламасы ұйымдастырылмақ.
Қыдырбек ҚИЫСХАНҰЛЫ
