Популизмге қарсы жүйелілік: парламент сайлауының саяси сценарийі – Ертісбаев
«Nur Otan» – ның Мәжіліс пен барлық облыстық мәслихаттарда үлкен басымдықпен жеңетіні қазірдің өзінде айқын болып отыр.
Сайлау – бұл қашанда жаңа тірек нүкте, саяси парадигмалардың ауысуы. Осы кезде бұрынғы жоспарлар қайта бағаланып, өткен циклдегі барлық қателер ескеріледі, басымдықтар өзгереді. Қазақстан азаматтары саяси күштердің күш-жігерін бағалап, мемлекетті басқаруды кімге сеніп тапсыру және олардың мүдделерін білдіруге мүмкіндік беру туралы шешім қабылдауы керек. Бұл туралы саясаттанушы, қоғам қайраткері Ермұхамет Ертісбаевтың мақаласынан оқыңыз, деп хабарлайды zakon.kz.
Соңғы жылдары бүкіл әлемде мемлекеттік институттарға деген сенім төмендеді. Адамдар сайлауға бір бармағын бүгіп барып, наразылық көрсетті, кейде ұтымды дәлелдерді емес, қордаланған шағымдарды басшылыққа алды. Ұлыбритания азаматтарының көпшілігі дауыс берген Брекзит енді ғана нақты құжаттарда атала бастады. Францияда «сары кеудешелілер» Макрон бастаған билеуші партияның жүйкесін біраз жұқартты. АҚШ элитасының Трамптан айырмашылығы сол, Мексикамен шекарадағы қабырғадан басқа нәрсе ұсына алатындығына сайлаушыларды сендіре алды.
Алайда, 2020 жыл лакмус сынағының бір түрі болды: Мемлекет коронавирус пен коронакризис қаупіне төтеп бере алатын жалғыз институт екені анық көрінді. Институттар қауіп-қатерді жеңе алмаған жерлерде, мысалы, мен өзім білетін Беларуссияда және Қырғызстанда төңкерістер болды. Өткен жылы жеңіске жеткен Владимир Зеленский рейтингінің едәуір бөлігін жоғалтты және бұдан былай ұлтты біріктіретін көшбасшы ретінде қарастырыла алмайды. Біздегі Парламент сайлауы да жүйе үшін өзіндік емтихан болары сөзсіз. Ол қазіргі сын-қатерлерге қаншалықты дайын екенін байқаймыз.
Әзірше, қолымызда әлеуметтанушылардың мәліметтері бар. Жақында ғана "Астана-Зерттеу" қоғамдық қоры қоғамдық пікірдің нәтижелерін жариялады. Электораттың артықшылығы заңды бөлінген. "Nur Otan" басым – 74,2%. Барлық қалған партиялар қажетті 7%-дық межені әлі ала алмай отыр. "Ақ жол" – 5,2%, ҚХП – 4,4%,"Ауыл" – 4,1%,"Адал" – 2,5%. Айтпақшы, ұқсас сандар, менің ойымша, әртүрлі ұйымдардың барлық соңғы әлеуметтік өлшемдерін көрсетеді.
Иә, алдыңғы сайлаумен салыстырғанда белгілі бір "түзету" орын алды, бірақ әзірге нәтижелер айтарлықтай сенімді – «Nur Otan» Конституциялық көпшілікті өз мойнына алады. Өткен жылы Қосановқа дауыс берген наразылық электораты, біз көріп отырғанымыздай, жеке саяси қалауына байланысты баруға және бөлшектеуге болатын "жалғыз" көшбасшы таппады.
Сайлау – бұл қашанда жаңа тірек нүкте, саяси парадигмалардың ауысуы. Осы кезде бұрынғы жоспарлар қайта бағаланып, өткен циклдегі барлық қателер ескеріледі, басымдықтар өзгереді. Қазақстан азаматтары саяси күштердің күш-жігерін бағалап, мемлекетті басқаруды кімге сеніп тапсыру және олардың мүдделерін білдіруге мүмкіндік беру туралы шешім қабылдауы керек.
Ең бастысы – жүйелілік
Мен Парламентте мықты оппозицияны көргім келеді. Жақсы спарринг-қарсылас әрқашан мүдделерді теңдестіруге және билеуші партияның босаңсуына жол бермеу үшін қажет. Күшті оппозиционерлер Үкіметтің іс-әрекетіне нақты көзқарас, сындарлы сын ұсынады. Олар, кем дегенде, нақты күн тәртібін қою арқылы өздерінің саяси өміршеңдігін дәлелдей алады. Ең бастысы, олар өнеркәсіптік саясаттан бастап отбасылық қатынастар тұжырымдамасына дейін әртүрлі тақырыптар бойынша қоғамдық пікірталастардың қозғаушысы болады. Біздің мемлекетіміз тарихи тұрғыдан өте үлкен және мықты, ол дамудың стратегиялық векторларын белгілейді.
Бірақ мен барлық партиялардың бағдарламаларын зерттедім. Бұған көп уақыт пен күш жұмсалды. Менің түйгенім: билеуші партия деңгейіне ешқайсы жете алмай тұр. "Ақ жол" қоғам сотына 32 парақ уәде берді. "Адал" сапаға шағым білдіретін стратегия дайындады. Бірақ, шындыққа тура қарағанда, «Nur Otan» бағдарламасымен салыстырғанда мұның бәрі көрінбей қалады.
«Nur Otan» бағдарламасының ең басты ерекшелігі – ол дағдарысқа қарсы дайын жоспар. Ол Мемлекет бұрын-соңды болмаған кезде біздің экономикамыз үшін ең қиын кезеңдердің бірінде қалыптасты және түзетілді. Біз ең аз экономикалық және адами шығындармен шығу үшін бизнесті реттеуді үйрендік, сөзсіз негізгі кірістің жеңіл нұсқасын сынап көрдік, екі ай бойы өз баспанамызға қамалған соғыс жағдайында өмір сүрдік.
Сондықтан, алдыңғы бағдарламалармен салыстырғанда, тәсіл түбегейлі өзгерді: егер бұрын сала басым болса және не жұмыс істейтінін және нені тартатынын түсіну қиын болса, қазір нақты топтардың мүдделеріне тікелей назар аударылады. Біз барлық мәселемізді бұрынғы коммунистер дүр сілкіндірген несиелік рақымшылықпен ғана шеше алмаймыз. Бұл таза популизм, экономикалық агенттерге қарызды кешірудің орнына ақша табуға мүмкіндік беру керек.
«Nur Otan» қол жеткізілуі тиіс 255 нақты шара мен 160 нысаналы индикаторды көрсетті. Бұл тынымсыз еңбектің нәтижесі, партиялықтар барлық өңірді аралап шығып, жұмыстардың жай-күйін зерттеді, қоғамдағы мәселелерді топтастырды. Бұл жұмыс қазір де жалғасуда. Сайлауалды үгіт-насихат басталғаннан бері Республикалық қоғамдық штаб 10 өңірде дәрігерлермен, педагогтармен, фермерлермен, бизнес өкілдерімен және жастармен 175 кездесу өткізді. Үгіт-насихат басталғаннан бері штабтардың қоғамдық қабылдау бөлмелеріне 50 мыңнан астам өтініш келіп түсті. Бұдан басқа, 216 өңірлік бағдарлама әзірленді, олардың әрқайсысы өзінше бірегей –оларда жергілікті ерекшелік ескерілген және нақты жергілікті проблемалардың шешімдері көрсетілген.
Халықшыл мемлекет – халықшыл партия
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев өткен жылы "халық үніне құлақ асатын мемлекет" тұжырымдамасын белгілеп берген болатын. Парламенттік сайлаудан кейін ол толық күшке ие болуы керек, өйткені партия мүшелері азаматтармен қарым-қатынастың негізін құрайтын тетіктерді нақты ойластырды.
Осылайша, бұл реформада екі вектор бір-бірін толықтырады: біреуі – Президент Әкімшілігінен келеді, онда шенеуніктерден ашықтық талап етіледі, екіншісі – төменнен, филиалдардан және халықпен етене жұмыс істейтін бастауыш партия ұйымдарынан.
Үгіт-насихат басталғаннан бері «Nur Otan» штабтарының қоғамдық қабылдау бөлмелеріне 50 891 өтініш келіп түсті, оның ішінде 17 753-і сайлаушылардың ұсыныстары мен ескертпелері. Кандидаттар мен сенім білдірілген тұлғалар 6670 қабылдау өткізді (кандидаттар 5071, сенім білдірілген тұлғалар 1599) және 33 272 адам қабылданды (кандидаттар 25 737, сенім білдірілген тұлғалар 7535).
Бұл Статистика «Nur Otan»-ның нағыз саяси мектеп құрғанын көрсетеді. Мәжіліс пен мәслихат сайлауында азаматтар өз мүдделерінің өкілдерін таңдайды. Праймеризден өткен адамдар қазір сайлаушылармен өзара әрекеттесудің нақты тәжірибесіне ие болды және жұртшылықтың айтқанын жүйеде қолдануды үйренді. Нақ осылай жергілікті жерлерде де, сондай-ақ, республикалық ауқымда да сайлаушылардың қажеттіліктеріне бағдарланған бағдарламалар қалыптастырылады.
Даму басымдықтары
Жиналған деректер "Nur Otan" партиясының бірнеше маңызды басымдықтары бар екенін көрсетеді.
Біріншіден, бұл инфрақұрылым. Жол құрылысы жалғасады – 5 жыл ішінде партия 25 мың шақырым республикалық жол салуды жоспарлап отыр. Сондай-ақ, қосымша 22 көпфункционалды медициналық орталық салынып, аудандық ауруханалар заманауи медициналық жабдықтармен жарақтандырылады, ал тірек және спутниктік ауылдарда фельдшерлік-акушерлік пункттер, дәрігерлік амбулаториялар ашылып, жаңғыртылады. Бұл өте маңызды бастама: пандемия Денсаулық сақтау саласына көп көңіл бөлу керектігін көрсетті. "Пәтер" мәселесін шешу бетбұрыс болуы тиіс. 103 млн шаршы метр. 5 жылда 977 мың отбасы үшін бір метр тұрғын үй пайдалануға беріледі.
Білім беру саласы да назардан тыс қалған жоқ. Партия еліміз бойынша апатты және үш ауысымды мектептер мәселесін шешу үшін 800 жаңа оқу орнын құру міндетін қойып отыр.
Ауылдарда 350 мың фермерлік және үй шаруашылықтарын тарта отырып, ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру және қайта өңдеу бойынша 7 ірі экожүйе құрылатын болады.
Екіншіден, дәрігерлердің жалақысын 2023 жылға қарай 2,5 есеге арттыру мақсаты тұр. Денсаулық сақтауды қаржыландыру көлемін барлық көздерден ЖІӨ-нің 5%-ына дейін жеткізу жоспарлануда.
Адами капиталды дамытудың тағы бір факторы – білім беру саласы. Билік партиясы өзінің бағдарламасында барлық деңгейлермен айналысты: мектепке дейінгі мекемелерден бастап жоғары оқу орындарына дейін.
Бұл бағыттағы басты шара – педагогтердің орташа жалақысын 2 есеге арттыру. 2024 жылға қарай бұл көрсеткіш 330 мың теңгеден асады.
Сондай-ақ, билеуші партия инфляция деңгейін ескере отырып, әлеуметтік төлемдерді индекстеуді ұсынады. Бұл мақсаттарға 3 трлн теңгеден астам, яғни, 7,14 млрд доллар бағытталады. Партиялықтар отбасыларды қолдауға бағытталған әлеуметтік төлемдер мен мемлекеттік жәрдемақылар бойынша барлық міндеттемелерді сөзсіз орындауға міндеттенеді.
Үшіншіден, "Nur Otan" сайлауалды бағдарламасында көрініс тапқан жастар үшін жағдайды жақсарту жөніндегі шараларды жеке атап өткен жөн. Оған сәйкес, студенттерге – 2 есе, магистранттар мен докторанттарға – 1,5 есе стипендия ұлғайтылады.
Сондай-ақ, білім беру гранттарының саны 50%-ға артады. Бұл дегеніміз, жыл сайын 75 мың студент тегін білім алады. Сонымен қатар, нұротандықтар жастар кәсіпкерлігін қолға алды – 5 жыл ішінде олар жас кәсіпкерлерге 10 мың грант беріп, тағы 30 мың жасты бизнес дағдыларына үйретеді.
Айта кету керек, ауыл шаруашылығында, туризмде және IT-саласында 770 мың жұмыс орны құрылады.
Басқаша айтқанда, бұл шаралардың барлығы мультипликативті әсерге ие. Олар халықтың сатып алу қабілетін арттыруға және соның салдарынан шағын және орта бизнестің дамуына жаңа серпін беруге мүмкіндік береді.
Тұрақтылық қауіптерге жауап ретінде
Қазақстан ең аз шығындармен және егемендікті сақтаумен ауыр дағдарыстан бірінші рет өтіп отырған жоқ.
Өткен жылы біз кездестірген қауіп-қатерлер лайықты түрде көрсетілгенін көрсетті. «Nur Otan» партиясының басқа саяси ойыншылардан айырмашылығы дағдарысты қалай жеңуге болатындығы туралы түсінігі бар. Еске салғым келеді, бұл біз тапқан алғашқы дауылдан алыс. Әрдайым партия көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев біздің ортақ кемемізді асау толқындардан өткізе білді. Бұл жолы да солай болады.
Бүкіл әлемде экономика құлдырауда. Сарапшылардың болжауынша, 2020 жылдың қорытындысы бойынша Қазақстанның ЖІӨ-нің төмендеуі 2,1%-ды құрайды – бұл басқа мемлекеттермен салыстырғанда ең елеусіз көрсеткіштердің бірі. Мысалы, ЕО елдеріне ЖІӨ 8,3%-ға, Таяу Шығыс пен Орталық Азия елдеріне 4,1%-ға, Латын Америкасы мен Кариб бассейніне 8,1%-ға төмендейді деп болжануда.
Бақытымызға орай, көршілердің аумақтық талаптары мәселесі де біз үшін қорқынышты емес. Қазақстан барлық 13,4 мың шақырымды құрлық және 2,3 мың шақырымнан астам елдің су шекараларын халықаралық шарттармен бекітіп, шекараларды делимитациялау процесін толығымен аяқтады.
Назарбаевтың дипломатиялық қасиеттерінің арқасында Қазақстан мемлекеттік шекаралар мен аумақтық тұтастық мәселелері төңірегінде қандай да бір халықаралық-құқықтық даулардың кез келген алғышарттарын алып тастай алды.
Тиісті шарттар барлық іргелес мемлекеттермен жасалды. Бұл бірлескен шекаралардың өту сызықтарын дәл анықтауға және сипаттауға мүмкіндік берді.
Қазақстанның мемлекеттік шекарасын ресімдеудің соңғы кезеңін 2018 жылы Ақтау қаласында Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы конвенцияға бес Каспий маңы мемлекеті басшыларының қол қоюы деп санауға болады.
Бұл құжатқа өкілеттігін тоқтатқанға дейін жарты жыл бұрын қол қойып, Нұрсұлтан Назарбаев мемлекеттік шекараны ресімдеу мәселесін іс жүзінде жауып тастады және ұзақ тарихи перспективаға арналған Егеменді дамудың берік негізін қалады.
Қалған жағдайда Қазақстан дұрыс бағытта қозғалады. Қасым-Жомарт Тоқаев айтқандай, біз "мықты президент, ықпалды Парламент, есеп беретін Үкімет"формуласын ұстанамыз. Қазіргі жағдайда бұл ең жақсы нұсқа.
Жалпы мемлекеттік құрылымдағы өкілді биліктің жақында жаңаруы маңызды рөл атқарады. Ол Қазақстандағы әлеуметтік-экономикалық өмірді одан әрі реформалауды ынталандыруы тиіс. «Nur Otan» дауыс беру күніне ғана бар назарын бұрып отырған жоқ, партия сайлаудан кейін де жұмыс істеуге дайындалуда. Бүгінгі таңда билеуші партия барлығын, қоғамды да, элитаны да біріктірді. Бұл еліміздің стратегиялық жолын жалғастырудың маңызды факторы.
Тұтастай алғанда, «Nur Otan» Мәжілісте және барлық өңірлік мәслихаттарда үлкен айырмашылықпен жеңіске жететіні қазірдің өзінде-ақ айқын болып отыр. Енді барлық басқа партиялардың сайлаудан кейін бірден ұйықтап қалмауы, өздері үшін дұрыс қорытынды жасап, белсенді жұмысын жалғастыруы маңызды.
Мен айтқанымдай, бізге күшті және сындарлы оппозиция қажет. Бұл жолы олар жаңа, өзгерген саяси шындықта өмірден жақсы сабақ алады деп үміттенемін.
«Nur Otan» партиясы Қостанай облысының Сайлау қорының қаражатынан төленді.
