Ата мектеп

Ибраһим АҒЫТАЙ, Ы. Алтынсарин атындағы Торғай қазақ орта мектебінің 1960-шы жылғы түлегі

"Тарихы жоқ халық болмайды", – деген ғылыми тәмсіл сол халыққа қызмет ететін: тұрмыстық, өнер – білім, мәдениет т.б салалардың барлығына байланысты. 1814 жылғы  Бөкей ордасындағы Жәңгір хан ашқан 25 балалық мектептен кейінгі қазақ даласындағы ұлт балалары үшін тұңғыш ашылған мектеп Торғайдағы Ыбырай Алтынсарин атындағы  қазақ орта мектебі.  "Жәңгір мектебі" атанған мектеп, кейіннен, араға 9 жыл салып 1850 жылы Орынбор шекара комиссиясы жанындағы халық ағарту министрлігі қаржыландыратын, жоғарғы шенділердің ғана балалары оқитын  мектепке айналды. Ыбырай Алтынсарин осы мектепті 1860-шы жылы бітіріп шыққан.

Ыбырай Алтынсариннің өмір жолы, қызметі – ғалымдар еншісінде, ол туралы аз жазылған жоқ, әлі де жазылар. Мен өзім 1960-шы жылғы осы орта мектепті бітірушілердің бірімін. Тағдыр жазып екі-үш жыл осы мектепте ұстаздық та еттім.

…Қазақ балаларының оқу-білімге бірден ден қоюына қарағанда Торғайдағы осы бірден-бір оқу орны жетістіктер мен табыстарға үнемі  жете беретініне әбден сенуге болады, – деп, Орынбор бекінісіндегі (1868-ші жылдан Торғай қаласы) 1864 жылы 8 қаңтарда Торғайдағы қазақ мектебі ашылысымен Орынбор-Самара генерал губернаторлығына Торғай оязы Я.П.Яковлевтің жазған сенімхаты сөзінің  маңызының өмірлік сақталып қалғанына бүгінгі ұрпақ куә болып отыр. 150 жылдан бері тарих көшінде жүгін аудармай, туған жер түлектеріне тал бесіктей болып келе жатқан бұндай киелі мекен еш елде, еш жерде жоқ-ақ шығар?! Осынысымен ол Ата мектеп атағына әбден лайық. Шындығында; жас Ыбырай 1861 жылы өз үйінде Әбдібек, Қорғанбек Бірімжановтар мен Шындәулет Қонақов атты 3 баланы оқытып, алғаш оқу ісін бастаған. Тарих күнтізбесіндегі мектептің ресми түрдегі салтанатты ашылуы 8 қаңтар 1864 жыл. Осы жылдан 1936 жылға дейін қолөнер, орыс тілі, ана тілі, математика, тарих, жаратылыстану пәндерімен білім беретін бастауыш мектеп, комм-гимназия болып келді. 1869 жылы Ы. Алтынсариннің ұсынысымен орыс  қазақ училищесі болып қайта құрылды да 1922 жылы 7 жылдық мектепке айналды. Осы оқу орны 1945-ші жылы ресми түрде орта мектеп дәрежесін алып, 1945-1946 жылғы жаңа оқу жылын бастады. 8-ші класқа Торғайдың әр шалғайынан 20 бала жиналды. Алайда, соғыстан титықтаған елдің жағдайынан бұл балалардың 11-і ғана орта білім дәрежесіне ие бола алды. 

Ы.Алтынсарин мектебінің 1947-1948-ші жылғы 1-ші түлектері. Ортада А.Ысқақов

Жоғарыдағы суреттегі 12 бала, бір мұғалімнің аты жөндері: Ұстаз (ортада) Ысқақов Айтан Хамза ұлы 1909 жылы туған, оқушылар: Алдажанов Боранбай(күзгі сынға қалдырылған), Алматов Қайырбек, Ахметов Ғабдуахит, Ахметбеков Мәлікзада, Берсүгіров Шәріп, Елкеев Ғабдыжауат,  Ержанов Марат, Жамалиев Әмірғали, Жүсіпов Әуезхан, Қапсұлтанов Сарбас, Топаева Мәрияш, Түрекешов Асаубай. Бұлар Ыбырай мектебінің 1947-48 жылғы алғашқы түлектері. Барлығы да мектеп мәртебесін, ұстаз даңқын, туған Торғай туын көкке көтерген ұстаздан шәкірт озды, – дейтіндей бұлардың бұл күнде Әуезхан, Әмірғали мен Асаубайдан басқасының барлығы да марқұмдар. Арттарына ұлағаттты ұрпақ, қоғам дамытушы сан қайраткер қалдырған бұлардың барлығының жаны жәннатта шалқып жатқанына жамағат куә, тілекші. Есімдері ұмытылмайтын ұлылар санатында.

1948 жылғы осы алғашқы түлектердің барлығы да бас аяғы 4 жылдан  кейін-ақ өздерінің Торғайына мұғалім болып оралып еңбек бастады. Міне, сол сәттен бастап-ақ олардың мойнына, ел жүгі артылды. Олардың ол жүкті қалай, қандай дәрежеде атқарғанына қазір  ел, Отан куә. Бастысы, осы түлектердің барлығы жоғарғы білімді мұғалімдіктен бастап құрметті еңбек демалысына шыққанша өздері еңбек еткен барлық салада да ұстаз болып өмірден озды. Ел есінде мәңгі қалды. Құрметпен қалды.

1945-1955 жылдарғы Ы.Алтынсарин мектебі ұстаздарының бір тобы

Ыбырай мектебіне сол кездік өлшеммен алғашқы жоғарғы білімді ұстаздар 1940 жылдардан бастап келе бастады. Ол кездегі ұстаздық саладағы жоғарғы білім 2 жылдық мұғалімдер даярлайтын институттардың бірен-саран  түлектері мен Қазан революциясына дейін Торғайдағы 2 кластық орыс-қазақ училищесі мен Орынбордағы орыс-қазақ мұғалімдер мектебін бітіргендер. Олар: Топаев Қаражан, Жармұханбетов Әбдісалық, Бұхарбаев Ахметжан, Балғынбаев Ахмет, Сомтеміров Шабдан, Бектемісов Ғалымжан, Тұрғынбеков Тілеуқабыл, Есмағанбетұлы Темірбек, Жоламанов Масғұт, Өмірзақов Мұқат, Нұрғалиев Жақсыбай, Қожантаев Сағи, Қожин Төлебай, Сейілов Әуезхан және басқалар еді. Бұлардың соңын ала Торғай қаласындағы Ы.Алтынсарин орта мектебінде қызмет еткен қадірменді ұстаздарымыз: Төлебаев Зиядден, Нұржанов Мақат, Нұрманова Күлшат, Әбілхайыров Гакаша, Исқақов Айтан, Ғабдуллина Мәриям. 1939-1950 жылдар арасында Торғай  орта мектебінде қызмет істеген Мәриям апай Мәскеуде 1950 жылы Бүкілодақтық бейбітшілік сүйгіш Қызыл крестшілер конференциясына қатысып, Кремльде сөз сөйлеген Торғайдан шыққан тұңғыш қазақ әйелі. Исқақов Қайырбек, Ибраев Абат, Анапин Хакім, Салықова Ғазиза, Хұсайынов Хамидолла, Қосқолов Халық, Тасмағанбетов Тұрақ, Аппазов Сағи, Шуақаев Қапаш, Успанов Қазыкен, Спанов Қазымбек, Тымпиев Сейіт, Рупперт П, Якупов Кәмен, Ғалиева Раушан, Нұрмағанбетова Мәлике, Жұманов, Оспановтар ізгілікті із қалдырып, мектеп қана емес, Торғайдағы Ыбырай мектебі арқылы Қазақстанның мәдени, экономикалық өркендеуіне өлшеусіз үлес қосты.Қосқолов Халық, Хұсайынов Хамидолла, Шуақаев Қапаш, Спанов Қазымбектердің ерен еңбегі арқасында Торғай балаларының екеуінің бірі математик болып шықты.

1952-жылғы жаңа оқу жылында Ы.Алтынсарин атындағы Торғай қазақ орта мектебінің ұстаздар қауымы өзінің 1948-ші  жылғы алғашқы өз түлектерімен толықты. Олар: Қайырбек Алматов, Сарбас Қапсұлтанов, Әуезхан Жүсіпов, Мәрияш Топаева, Ғабдуахит Ахметов, Елкеев Ғабдыжауаттар еді. Кейінірек бұлардың арасындағы Ғабдуахит Ахметов аудандық оқу бөлімінің инспекторлығына, Әуезхан Жүсіпов, Алматов Қайырбек осы мектептің директорлығына дейін өсіп, аудандық Совет атқару комитеті төрағасы, аудандық партия комитеті хатшылығына дейін жетті. Абыройлы еңбек иелері болып, абзал ел ағалары болып мектеп, қалды, аудан даңқын асырған ұстаз ісін абыроймен жалғастырды. Шындығында бұлардың өмір сүру, қызмет ету кезеңі (1952-2000 ж.ж) ұстаздан шәкірт озғанын айқындаған кезең болды.

Соғыс өрті шала сөніп,   халқымыздың жан жарасы жазылмай жатып, елдің енді-енді есін жинай бастаған шағында ашылған орта мектепті аяғынан тұрғызып, жаңа қарқынмен басқарып осы күнгі кемелденген шағына жеткізуге негіз қалау 1945-1955-ші жылдары  Махат Нұржанов, Хамидолла Хұсайынов, Хакім Анапин ағаларымыздың пешенесіне бұйырды.

Торғай жастарын ұлт мамандары дәрежесіне көтеруде бойындағы барлық білімі мен  жігерін аямай, мектеп оқытушылары мен оқушыларынан Отан сүйгіштікті, адал арлылықты  талап етіп, баулыған мектептің 1945-1948-ші жылдардағы алғашқы директоры – Махат Нұржанов еді. Амал не, 1954-ші жылы денсаулығы сыр  беріп, қос жанарынан айрылды. Өзі ұйымдастыр-ған орта мектеп ұжымы оны өмірінің соңына дейін құрметтеп, мектеп бітірушілердің алғашқы сынағы – қазақ әдебиеті  шығармасынан құрметті сынақ  алушы (экзаменатор) етіп қатыстырып отырды.

Мектеп басшылығы тізгінін  1948-1950-ші жылдары иеленген Хамидолла  Хұсайынов – қарапайым,қайырымды,тоқығаны мол, ұшқыр ойлы,сезімтал, іскер, ар-ожданын сатпайтын, адал, ұлағатты ұстаз. Кезінде  1941-43 жылдары Тәшкендегі  Орта Азия мемлекеттік университетіндегі (САГУ) оқуын  Отан соғысы салдарынан үзіп, 1958-ші жылы КазГУ-дің физика-математика факультетін бітірді. Оның 1948-ші жылғы мектеп жанынан ұйымдастырған қосалқы шаруашылығы Торғай балалар үйі  мен жағдайы төмен балалар жатақханасының тұрмыстық жағдайын жақсартып, оқу үлгірімін арттырудың негізі болды. Бұл жолда қандай  қиянат көрсе де  мінезді  ұстаз  ішкі құсасын ешкімге айтып шағынбай, бұдан кейін де бірнеше мектепке басшылық жасап, 90-ға келіп  өмірден алшаң басып, асқақ өтті.

1950-1955-ші жылдарғы  мектеп басқарған  Хакім Анапин ағайымыз.

Торғайдағы білім таратушы ұлағатты ұстаздар әулетінің басы, тұңғыш Ленин орденінің иегері – Қаражан Топаевтың мұрагері. Кең жүректі, сыпайы, жүріс-тұрысына дейін тұнған үлгі, ішкі-сыртқы мәдениеті жоғары ұстаз. Бұл тұстағы шәкірттердің  алды ғұлама ғалым, ғылым докторлары, министрлер, көрнекті жазушы-ақындар, атақты ұстаздар болып шықты. 1950-ші жылдардағы мектеп түлектері түгелге жуық  ел, ұжым басқарудың тамаша табанды шеберлері, яғни, бұлар да өз салаларының ұстаздары болды.

1945-55 ші жылдар арасында осы мектепте оқыған 150-ге тарта  орта мектеп бітірушілерден жоғарғы білімді 82 мұғалім, 4 дәрігер, 12 әр саладағы ауыл шаруашылығы (зоотехник, мал дәрігері, су шаруашылығы, ауыл шаруашылығы техникасы инженерлері, т.б) мамандары  шықты. 14 ғалым (Ғылым докторлары, кандидаттар) ақын, Жазушылар, КСРО-ның, ҚССР-ның әр саласындағы мемлекет қайраткерлері, Социалистік Еңбек Ері, Ленин, Еңбек Қызыл Ту  және т.б.  орден-медальдердың иегерлері шықты. Олар: Назарбек Сәндібеков, Балдай Тұрмағамбетова, Ғафу Қайырбеков, Шәміл Мұхамеджанов,Нариман Қыпшақбаев, Нарбай Молдабаев, Ғайыпназар Қойшин, Бұзаубай Қалиев, Таңат- қан Досмағанбетов, Шайхислам Әбдірахманов, Бәтима Қартабаева, Болат Жармағанбетов, Серікбай Айсағалиев, Ғалымжан Тәуешкин, Кенжехан Ахметбеков, Әнуар Байжұманов, Тасболат Ибраев, т.б. Мен осы шағын мақаламда мектеп мақтаныштарының  баршасын кезең-кезеңімен түгендеп шығуды мақсат тұтпай өзгенің еншісіне де қалдырдым. Өйткені, бірі ерте, бірі кеш бұл онжылдықта  мектеп бітірушілердің  аудан, облыстардан тыс қызмет істеп, байланыстарын үзіп алғандары да болды. 1955-ші  жылдардан бастап жоғарғы білімді мұғалімдердің көпшілігі партия, Кеңес және т.б. басқару органдарына жоғарылатыла бастады, бұлардың саны 60-шы жылдардан кейін тіпті артты.

"Өмір – шектеулі, білім – шектеусіз", – деген мұратпен өмір сүріп, қазақ еліне ұлан асыр еңбек сіңірген,150 жылдық  даңқты тарихы бар, қазақтың маңдайына біткен бас ағартушысы  Ыбырай Алтынсарин атындағы Торғай қазақ орта мектебінің Ата мектеп аталынуы заңды мәртебе. Алайда, мектеп мәртебесін айқындау уақыты әлдеқашан өтіп кетсе де бұл мектепті мемлекеттік деңгейде марапаттап, атына сай ұлықтау қолдау таппай келеді.

Ибраһим Ағытай, Ы. Алтынсарин атындағы Торғай қазақ орта  мектебінің 1960-шы жылғы түлегі

Ы.Алтынсарин мектебінің 1947-1948-ші жылғы 1-ші түлектері. Ортада А.Ысқақов

1945-1955 жылдарғы Ы.Алтынсарин мектебі ұстаздарының бір тобы