Дос КӨШІМ: “Біз еліміз үшін ұлтшылмыз” Республикалық “Ұлт тағдыры” қозғалысының төрағасы, белгілі саясаткер Дос Көшіммен сұхбат

– Досеке, Қостанайға келген сапарыңыздың мән-жайын сұрай жатармыз. Осы жұрт  Сізді оппозицияның өкілі деп танитын секілді. Бірақ Сіз оған келіспейді екенсіз?

Дос Көшім: Рас,  мен ешқандай оппозицияда немесе оппозиционер емеспін. Мен ұлт мәселесін айтқанда оппозицияға ұқсайтын шығармын. Біз Қазақстанның ұлтшыл-патриоттары билік үшін  күрес жүргізген жоқпыз. Біз тіл, оралман деп ұлттық мәселелерді айтып жүргенде, мына билікті құлатып, біз келейік дегенді күн тәртібіне қойған емеспіз. Биліктің алдына қойған ұсыныстарымыз ескерілмесе, жүзеге аспаса,  онда бәлкім болашақта ондай мақсатты қоюы-мыз да мүмкін. Бірақ біздің негізгі  көздейтініміз – қоғамдық көзқарас қалыптастыру. Биліктің ұлт мәселесіндегі жетіспей жатқан тұстарын айту, көрсету.

Менің ойымша халық әлі билікті сынағанды оппозицияға жатқызады. Осы оппозиция дегенді түсініп алсақ. Оппозиция деген билікке келгісі келетін саяси топ. Біз тоқсан бірінші жылдан екі жыл бойы тәуелсіздік  үшін  күрестік. Тәуелсіздік алғанда да билікке кіруді ойлаған жоқпыз.

Біз секілді  Әзірбайжанда сонау тоқсан бірінші жылдары ха-лық майданы қозғалысы билікке келді. Бір жылдан кейін биліктен кетуге тура келді. Себебі, ел билеуге қабілетсіз болып шықты. Мемлекет басқару үлкен өнер. Олар бір жылдың ішінде біраз нәрсе жасады, әзірбайжан тілін латын тіліне көшірді. Ономастика мәселелерін шешті. Әзірбайжанды өзінің отаным деп танымайтындарды кетірді. Ұлттық мәселелерді дер кезінде қойып үлгерді. Бірақ мемлекетті билеуге келгенде қауқарсыздық танытты. Мен біразын білем, жақсы араластық. Сондықтан біздің ағайындар оппозиция деген не, саяси күштер деген не, қоғамдық қозғалыстар деген не, соның жай-жапсарын біліп алып айтқаны жөн.

– Соңғы бір сұхбатыңызда  "енді он-он бес жыл кешіксек, ұлт  ретінде жойылып кетуіміз мүмкін" депсіз. Осы ойыңыздан айнып қалған жоқсыз ба?

Дос Көшім: Жоқ. Тәуелсіздік алғаннан кейін алдымен билік тіршілік мәселесін экономика, әлеуметтік жағдайды қойды. Меніңше сонымен қатар ұлттық мә-селені де қатар қою керек еді. Себебі, үш жүз жылдай отар болған елдің үлкен мәселелері бар. Тіл, діл, дін, мәдениет,  т.с.с. БҰҰ тәуелсіздік алған елдерге отарсыздану бағдарламасын ұсынып, оның жүзеге асырылуын көз-дейді. Бағдарламаның мақсаты – отарланған кездегі жоғалтқандарын (тіл, дәстүр) қайтып орнына келтіру. Өкінішке қарай, біз қанша айтсақ та, бұл жасалмады. Кеңес одағының 400 беттік тарихын алып қарасаңыз, соның ішінде Қазақстан тарихы небәрі бір жарым беттей ғана. Оның ішінде үш адамның ғана аты аталды: Ыбырай, Абай, Шоқан. Кеңестік саясат – барлық ұлттардың тілін жойып, орыс тілінің үстемдігін жүргізу болды. Химия, биология тағы басқа пәндерге қазақ тілінің есебінен көбірек сағаттар бөлін-ді. Осының бәрінің орнын тәуелсіздікпен қатар қолға алуымыз керек еді. Сол қауіп менде әлі бар. Тәуелсіздік алған кезде 40 пайыз едік, қазір 60 пайыздан ен-ді астық. Он жылдан кейін 70 пайыз боламыз, одан әрі 90 болармыз.  Бірақ бәріміз орыс  тілді бол-сақ, онда мұның маған қажеті жоқ. Ұлттың тілі, салты, дәстүрі,  мәдениеті  болмаса  онда  ұлт болмайды. Мендегі қорқыныш – мемлекеттік тілдің өз деңгейіне көтеріле алмай жатқанында. Әсіресе, солтүстіктегі 6 облыста, оның ішінде сіздер де барсыздар. Біздің мұнда жүргеніміз де сондықтан.

– Сіз  бір сөзіңізде "қазақ мәселесін қазақ қана шеше алады" дегеніңіз есімде. Ал енді, байқаймын,  сіз  сәті келген аудиторияда, тілі мен түрі-не қарамай-ақ жүздесе бересіз.

Дос Көшім:   Мәселе, қазақтікі десек те, ол Қазақстанның, елі-міздің мәселесі болғандықтан тіл-түріне бөлмейміз.  Қазақ еліне    тән мәселе  – бәріне ортақ. Қазақ мәселесі алдымен – отаншылдық. Ал отаншылдық әр ел азаматының парызы.

"Ұлт тағдыры" қозғалысының алғашқы кездегі бір мақсаты –  елдің атын "Қазақ республикасы" деп атау болатын. Оны соңғы уақытта Елбасы да "Қазақ елі" деп, ақылдассақ  дегені тегін айт-паса керек.

 Еске түсірсек, кеңес заманында  біз "Қазақ Советтік Социалистік  Республикасы"  деп аталғанбыз. Тәуелсіздікте "Советтік", "Социалистік" деген сөздер жойылып, "Қазақ республикасы" деп атануымыз керек-ті. Бірақ кейбір қандастарымыз сол баяғы қанға сіңген әдетпен "Қазақстан" деген атауды ұсынып жіберген. Мен мұны жақсы түсінемін. Өйткені, сол тұста демографиялық ахуалымыз,  жағдай солай болған.

Біз қазақ мемлекетіміз. Сол мемлекеттің мүддесін қорғау борышымыз. Үш жүз жылда қазақ аңсап, арпалысып, жауласып, кү-ресіп жүріп ақыры  егемендік ал-дық. Тарихта небір көтерілістер, тіпті берідегі: Созақ, Аллаһу, Адай, Албан көтерілістерінің бәрі де ұлт-азаттық еді. Біз Ресейге бас иіп кірген жоқпыз. Бізді басып алды. Желтоқсанға солай жеттік.

Біздің ата заңымыз, басқа заңдарымыз демократияның барлық талаптарына сай. Бізде қазақ тілін жақсы білсе, кез-келген ұлттың өкілі президент бола алады.

Осыдан төрт жыл бұрынғы  "Ел бірлігі"  ұлттық  доктрина  естеріңізде болар. Соның алғашқы кезінде Мұхтар Шаханов бар 4 мың адам аштық жариялаймыз деген. Ішінде Асанәлі Әшімов те бар.   Біз де "Қазақстандық ұлт"  дегенге қарсы  шықтық. Бізге биліктен Мәулен Әшімбаев та келді. Билік пен доктрина талаптарына қарсы өкілдер екі жақ болып, айтысып, доктринаны  әр  жақ  өзінше талқылап, ақыры екі жақ бірігіп ортақ нұсқасын жаздық. Сонда менің Қазақстан ұлттық мемлекет, қазақ тілін меңгеру әркімнің парызы мен міндеті деген сөздерім қабылданды.

– Дөке, менің байқағаным соңғы кезде  еліміздің солтүстік облыстарын жиі аралап жүрсіз. Сондағы басты мақсатыңыз  не?

Дос Көшім: Байқап та жүрсіз, біз қазақтілді қауым, қазақ әлемі өз жағдайымызды өзіміз ішімізде таң атқанша айтып отыра береміз. Бірақ бір шаңырақтың астындағы өзге тілдегі отандастарымыз қазақтың жанайқайын,  мәселелерінен тыс қалады.. Біз шыны керек,  бір мемлекетте отырып, екі әлем болып кеттік. Орыс-тар қазақша газетті оқымайды, телерадиохабарды тыңдап, көр-мейді. Ендеше, қазақтардың мә-селесінен мақұрым деуге болады. Айталық, Украинадағы жағдайды орыстілі қазақстандық БАҚ  Ресейдің ауанында жазады. Қазақтардікі Украина бағытында.  Бұл тіксінетін нәрсе, жанға бататын нәрсе.  Бізге осы екі әлемді жақындату, елдің  мемлекеттілі-гін, тұтастығын, бірлігі мен тірлігін айту, түсіндіру, ықпал ету. Мұнымызды Қазақстан Ассамблеясы қолдады. Былтыр билік те бізді жақтады. Біз түрлі ортада, түрлі шараларға қатысамыз. Әл-әзір бірде біреуінен мына ұлтшылдар неге жүр дегенді естігеніміз жоқ.

– Жастар жағы не дейді? Қазір саясаткерлер көбіне жастарға арқа сүйейді.

 Дос Көшім: Солтүстікте әң-гіме,  қазақтың  немесе  қазақтілділердің аздығы емес. Мұндағы ортаны  кеңес идеологиясының сарқыншақтарынан, кертартпа қағидаттарынан арылту керек. Әлі де коммунизмнің, Лениннің алқындысы бар. Солардан құты-лу жолдарын айту. Заман бір орнында тұрмайды, алға жылжу, жаңғыру туралы пікірлесеміз, ой тастаймыз. Бізде бір жағымсыз әдет бар. Қит етсе, ойбай орыстардың құлағын көтермейік, қы-тығына тимейік, көтеріліп кетер, жақтырмай қалады деп жөнсіз  жаутаңдау, жалтаңдау. Орыстілділерді  кеудесінен итеру, "жау" санау түбірінен қате.  Бәрі теңдей, өзіміз секілді қазақстанның азаматы. Тілі басқа  – тілегі  бір, түрі басқа – жүрегі бір. Мемлекеттік тілдің мүддесін бірге қорғау керек. Мұнымен билік емес, қарапайым замандастарымыз, қоғамдық ұйымдар, қауымдастықтар айналысқаны ләзім. Билік соған жағдай жасауға міндетті.

Шайсұлтан Шаяхметовтың есі-мін көшеге бергелі жатыр екенсіз-дер. Соны алдын ала, тіпті бір жыл бұрын орыстілді азаматтар-ға түсіндіріп айттыңыздар ма?  Рас, әлі күнге дейін орыстілді  БАҚ-тың қазақ мәдениеті мен өнеріне көзқарасы немқұрайлылау. Бірақ осыны өзгерту үшін түсіндіру жұмыстарын пәрменді жүргізілмегендіктен  әлі  сызқабақтан құтқармай отыр. Мына "АиФ-Қазақстан", "Известия-Қа-зақстан" сияқты газеттерге бюджет қаржысы төленеді. Солардың материалының 70 пайызы Ресей туралы.  Мен бір кезде Украинада болғанмын. Онда да сондай газеттер бар екен. Оларда 100 пайыз өз республикасының мәселесі. Осыны бізде реттейтін уақыт жеткелі қашан.

Коммунистік  идеологияның сарқыншақтарының бірі– Георгиев лентасы. Біле білсек, бұл лента  Патшалы Ресейдің империялық жеңімпаздық белгісі. Ұлы Отан соғысы ардагерлеріне қатысы жоқ.  Оны Ресейліктер өз тарихымен байланыстыра әспеттейді, өздерінше жөн шығар. Бі-рақ біздің егеменді елдің ардагерлеріне не қатысы бар? Соны екі жыл бұрын "Ақжол" партиясы таратты. Мен қарсы шықтым. Мәселе, әр елдің өзіндік белгісі, бренді болуы керек емес пе?! Осыған төзіп жүргеніміз, сол кеңестік идеологиядан қалған сарын. Біздің ұлттық идеологиямыз әлі қалыптасқан жоқ.

– "Ұлт тағдыры" қозғалысы, қазіргі қызметтеріңіз қандай?

Дос Көшім: 2005 жылы қозғалыс құрылды. Оған дейін сайлау-дағы тәуелсіз бақылаушылар институтын құрып бес жыл жетекшілік еттім. Шетелден әріптес-теріміз қаржылай жәрдемдесті.   Қозғалыстың 8 облыста филиалы бар, қалған 4 облыста басқаша құрдық. Соңғы төртеуі тікелей заң жүзінде бізге бағынышты емес.  Егер біз жабылып жатсақ, олар өз жұмысын дербес жалғас-тыра береді. Олар мемлекеттік грант ала алады.

"Ұлт тағдыры"қозғалысы саяси партиялар бірі де жасамаған заң жобаларын жасады. Мысалы, мемлекеттік тіл туралы заң жобасын алдымен  біз жасадық. Ономастика туралы заң жобасын да жазып шықтық. Біраз жыл  бұрын Алматыдан бастап 8 облыста  "Ата-тегімізге  қайтып  оралайық!" деген бағдарламаны жүргізіп келеміз. Ондағымыз "ов", "ев" дегендерден құтылу.

 Біз елдегі  әртүрлі әлеуметтік қайшылықтарға бей-жай қарай алмаймыз. Ұлтаралық  кикілжіңдердің ортасында да болып, пәтуәлі іске, бірлікке шақыра қызмет істедік.

Қазақстан халқы Ассамблеясы бізді қолдап жүр. Осындай өрелі жұмыстарымыз арқылы қарсыластарымызды мойындаттық. Ассамблеяның қоғамдық ұйымдары біздің бастамамызбен өзге ұлт өкілдерінің Талдықорғанда, Таразда  "Қазақ халқына рахмет!" деген  атпен  ескерткіштер ашылып жатыр.

Біздің қозғалыстағы аға ұрпақ жұмысын доғара бастады. Өйткені, қартайып қалдық. Эстафетаны жастарға берудің қамын жасаудамыз. Олар қызметті жалғастыра беретін болады.

Қоғамда әлдебір үрей бар. Пікірді жалтақтамай ашық айтуға шорқақпыз. Отыз жетінші жыл емес қой. Мен өз еңбегімде былай деп жазғаным бар. Тоталитарлық жүйедегі мемлекет бірден демократиялық мемлекет бола алмайды. Оның арасында авторитарлық жүйе болады. Бізде солай. Бұл заңды. Одан Чехиядан басқа еш ел қашып құтылған емес.

Ұлт мәселесімен, патриотизммен айналысатын қоғамдық ұйымдарды жастар басқару керек. Аға ұрпақ орын босатып бергені жөн. Біздің ең үлкен кемші-лігіміз –  көшбасшы дайындамаппыз. Өзіміз айқайлап жүре беріп-піз. Талантты, дарынды жастарды  көре білу керек. Ондай жастардың қолына су құюға  да арланбау керек. Рас, жастар қазір нарықшыл. Дүние тапқысы, бай болғысы келетін шығар. Бірақ со-лай бола тұра бойларында жағымды қасиеттер, ұлтшылдық басым. Әсіресе, оралмандар. Шынайы ұлтшыл деген ол басқа ұлт-ты жеккөрмей, өз басын, өз шаңырағын, өз ұлтын жақсы көру.

Бізде бір дерт – жағымпаздық сұмдық дендеп кетті. Бұған Назарбаевтың түк кінәсі жоқ. Оның айналасындағылар.  Швецияда бір мекемеде істейтіндер бір-біріне сен деп сөйлесуге заң шығарыпты. Лауазымына қарамай  бір-бірін тең ұстау, жағымпаздықты тоқтату.

Қазақ өнегелі, текті халық. Үлкенді сіз деп сыйлайды. "Жәке", "Мәке", "Сәке" дегеннің астарында  ізет,  иба,  демократиялық мәдениет жатыр.

– Дос Көшім саясаткер ретінде танымал. Бірақ шыны керек, жеме-жемге келгенде Сіздің қара басыңыз туралы ақпарат жоқтың қасы. Бұл өзі құпия ма?  Сіз қайдан шықтыңыз?

Дос Көшім: Түк құпиясы жоқ. Қызылордалықпын. Қаланың өзінде туғанмын.  1975 жылы ҚазМУдың тіл-әдебиет факультетіне түстім. Мақтанды десеңіз,өзіңіз білесіз, жақсы оқыдым. Университеттің М.Әуезов атындағы степендиаты болдым.  Бітіргесін КазПИде 18 жыл жұмыс істедім. 1988 жылдан бастап мен саясатқа араластым. Ең бірінші қойған мәселем – қазақ тілі мемлекеттік тіл болсын.  Еңбегіміз зая кеткен жоқ. Тіліміз мәртебеге ие болды. Бірақ саяси жұмысты партиясыз жүргізе алмайтынымызды сезіп, мен Қазақстан социал-демократиялық партия құрып, соны басқардым. Ол уақытта елде екі-ақ партия еді. Бірі Н.Назарбаев бас-қарған  Қазақстан коммунистік партиясы.

Бір қызығы, біздің партияны шетелдіктер ықпалды ұйым көріп, түрлі басқосулар, форумдармен съездерге шақыратын. Сонау Чилиге де шақырған. Ол кезде оған бармақ түгілі өзімізді өзіміз асырау қиындап қалған тұс еді. Арада 4 жылдан кейін партия қызметін тоқтатты. Заманға орай тарқатылды. Демократиялық орталық құрдым, 7 кітап та жаздым. Бес жыл тәуелсіз бақылаушылар институтын басқардым. Жұбайым – ғылым докторы,  3 қызым бар. Міне, қысқаша осы.

– Досеке,  ашық ақжарқын әңгімеңізге рахмет.

 Әңгімелескен,

  Жанұзақ Аязбеков.

Қостанай.